تحولات سیاسی – نظامی جنگ پس از عملیات پیروزمندانه طریق القدس که در تاریخ 8 / 9 / 1360 انجام شد و به آزادسازی بستان منجر گردید، وارد مرحله جدیدی شد. در این مرحله نشانهها و آثار ناتوانی عراق برای حامیان و متحدانش آشکار گردید و در مقابل، توان نظامی رو به رشد ایران به نمایش گذاشته شد. در واقع، پیدایش وضعیت جدید به منزله تغییر تدریجی موازنه جنگ به سود ایران ارزیابی میشد. به همین دلیل، وقوع برخی رخدادها در حد فاصل عملیات طریق القدس تا عملیات فتح المبین، از این نظر قابل تأمل و از اهمیت بالایی برخوردار است.
دشمن برای تصمیمگیری نهایی نیاز به زمان و حفظ موقعیت خود داشت. در این وضعیت با توجه به اینکه ابتکار عمل در دست نیروهای خودی بود لذا تداوم عملیات و سرعت در اجرای عملیات بعدی نقش تعیین کنندهای در شکست ارتش عراق داشت، به همین دلیل دشمن دست به تلاشهایی زد که قابل توجه است.
یکی از این تلاشها حمایت از نیروهای ضد انقلاب در داخل کشور بود، زیرا دشمن میدانست که در صورت تثبیت اوضاع کشور و تأثیرات فزاینده آن در داخل، تحولات نظامی به سود ایران و به زیان عراق، پر شتابتر خواهد شد. بنابراین حمایت رژیم عراق از نیروهای ضد انقلاب با این امید انجام میگرفت که بار دیگر اوضاع داخلی کشور متشنج و بیثبات شود. نیروهای ضد انقلاب نیز که موقعیتشان رو به ضعف نهاده بود، بهبود وضعیت خود را در کسب حمایت خارجی
ارزیابی میکردند، در نتیجه اهداف مشترک برای تداوم حیات ضد انقلاب در داخل و جلوگیری از پیروزی جمهوری اسلامی در جبهههای جنگ، به همکاری گروهکها و حکومت عراق منجر شد.
عراقیها در حالی که در وضعیت نامساعدی قرار داشتند همچنان همان شعارهای ماههای نخستین جنگ را طرح میکردند. طه یاسین رمضان، معاون اول نخستوزیر عراق و فرمانده ارتش خلقی، طی مصاحبهای گفت:
»ما بر این نکته تأکید میکنیم که جنگ به پایان نخواهد رسید مگر اینکه رژیم حاکم بر ایران به طور کلی منهدم شود! زیرا اختلافات اساسی بر سر چند صد کیلومتر مربع زمین یا نصف شط العرب که سبب بروز جنگ شده بود، نیست. بنابراین، جنگ ما با ایران برخلاف آنچه بعضی از خائنین به ملت عرب ادعا میکنند، یک جنگ مرزی نیست که بتوان آن را به تعویق انداخت، بلکه در حقیقت جنگ سرنوشت است.» (1).
عراقیها همچنین با هدف پیشگیری از اجرای عملیات بعدی ایران یا تأخیر در اجرای آن، تلاش میکردند منطقه عملیات را کشف کنند. (2) برخی شواهد نیز حاکی از آن بود که دشمن تا اندازهای پی برده است که پس از آزادی بستان، ایران در منطقه غرب رودخانه کرخه عملیات خواهد کرد. (3) لذا با توجه به ضعفها و نگرانیهایی که داشت، میکوشید که منطقه نبرد را تعیین و به نیروهای نظامی ایران تحمیل کند. (4) عراق با همین هدف، حمله به تنگهی چزابه را از 17 بهمن 1360 آغاز کرد و به مدت 20 روز ادامه داد. در این عملیات،
توپخانه عراق منطقهای به وسعت هشت کیلومتر در دو کیلومتر را زیر آتش بسیار شدید خود قرار داد. صدها توپ، منطقه را متر به متر کوبیدند. بیش از یک میلیون گلوله توپ بر سر نیروهای خودی فرود آمد! نزدیک به 30 گردان نیرو که برای اجرای عملیات فتحالمبین آماده و سازماندهی شده بودند، در تنگهی چزابه درگیر شدند و صدمات زیادی به آنها وارد گردید. (3) با این حال مقاومت نیروهای خودی از یک سو و درک روشن فرمانده کل سپاه از اهداف دشمن، سبب شد تا نیروهای خودی به جای ادامه درگیری در این منطقه – که هدف دشمن بود – تلاش اصلی خود را در منطقه عملیاتی فتحالمبین متمرکز کنند. غلامعلی رشید در این زمینه میگوید:
»ما نسبت به اهداف دشمن ابهام داشتیم زیرا عراقیها در عین حالی که حملات سنگینی را انجام میدادند ولی کلا به سمت بستان پیشروی نمیکردند. در این شرایط فرماندهی محترم کل سپاه طی تحلیل اظهار کرد که هدف دشمن تأخیر در عملیات بعدی (فتحالمبین) است و باید سریعا منطقه عملیات فتحالمبین را فعال کنیم.» (5).
سرانجام به دلیل مقاومت نیروهای خودی و تلفاتی که بر دشمن وارد گردید، حملات عراقیها در تنگهی چزابه متوقف و تلاش نیروهای خودی در منطقه عملیاتی فتحالمبین آغاز شد.
در این حال، روند تحولات سیاسی در داخل کشور نیز پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پیروزیهای نظامی به تدریج تثبیت شد. در واقع، حضور مردم در صحنه سیاسی کشور، حذف جریان ضد انقلابی و به موازات آن حضور مردم در صحنه جنگ و افزایش توان نظامی نیروهای خودی و دستیابی به برتری سیاسی – نظامی بر دشمن، عوامل اصلی این تحولات بودند. امام خمینی با توجه به آمادگی مردم و همچنین ضرورت تداوم تهاجم به دشمن، جوانان را برای حضور در جبهه تشویق و ترغیب کردند و فرمودند:
»برادران و جوانان پشت جبهه توجه کنند که باید فعالیت کنند و داوطلبانه بروند به این جنگ و این مسئله را زود حلش کنند.» (6).
افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهههای جنگ بر اثر فراخوانی امام و تحولاتی که در داخل کشور رخ داده بود و همچنین انتخاب منطقه عملیاتی فتحالمبین، ضرورت گسترش اساسی سازمان رزم سپاه را آشکار میکرد. به عبارت دیگر سازمان رزم سپاه و تعداد تیپهای تشکیل شده تناسبی با وسعت منطقه عملیاتی نداشت، در نتیجه افزایش نیروهای رسمی نظامی با تشکیل یگانهای جدید، با هدف افزایش سازماندهی نیروهای مردمی، مورد توجه قرار گرفت. محسن رضایی در این زمینه گفت:
»در طریق القدس چهار تیپ داشتیم، وقتی رفتیم منطقه عملیاتی فتحالمبین متوجه شدیم پنج الی شش تیپ کم داریم، اینجا بود که ناچار شدیم حتی نیروهایی را که کنار دست خودمان بودند همه را فرستادیم ردههای پایین» (3).
از دیگر اقدامات این مرحله، یافتن افراد مناسب برای فرماندهی تیپها بود. پیش از این، تنها مرتضی قربانی و احمد کاظمی به عنوان فرمانده تیپ منصوب شده بودند و در مرحله جدید، قاسم سلیمانی به فرماندهی تیپ 41 ثارالله (ع(، نبی رودکی به فرماندهی تیپ 34 امام سجاد (ع(، علی فضلی به فرماندهی تیپ 33 المهدی (عج(، احمد متوسلیان به فرماندهی تیپ 27 حضرت رسول (ص(، مرتضی صفار به فرماندهی تیپ 17 علی بن ابیطالب (ع) و رئوفی به فرماندهی تیپ 7 ولیعصر (عج) منصوب و مأمور به تشکیل تیپهای جدید شدند. بدین ترتیب سازمان رزم سپاه با جهشی کاملا چشمگیر برای اجرای عملیات فتحالمبین آماده شد.
1) دفتر حقوقی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، جلد اول (تهران: بهمن 1361(، ص 102، مصاحبه اختصاصی طه یاسین رمضان با روزنامه الثوره ارگان رسمی حزب بعث، ژانویه 1982، اواخر دی 1360.
2) محسن رضایی، درسهای تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ، 12 / 7 / 1375.
3) مأخذ 2.
4) اسیران عراقی اهداف عراق را چنین ذکر میکنند: 1- جلوگیری از حمله نیروهای اسلام به مواضع لشکر یکم و دهم (که در منطقه عملیاتی فتحالمبین استقرار داشتند(. 2- وارد آوردن خسارت بیشتر به نیروهای اسلام. 3- تغییر آرایش یگانهای لشکر یکم در بخشی از جبهه و در طول سمت راست آن. (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق، نوشتهی اسرای عراقی(.
5) محمد درودیان، جنگ؛ بازیابی ثبات (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378) ص 192، مصاحبه اختصاصی با غلامعلی رشید.
6) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15 (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی(، ص 265.
