ارزشها، اولویتها و رجحانهاى افراد را مشخص مىکنند و راهنما و مقیاس و علایمى براى رفتار ارائه مىدهند. مطالعه درباره کنشهاى افراد بدون مراجعه به ارزشهاى آنها امرى ابتر است. در سطح کلان نیز برنامهریزىهاى استراتژیک اجتماعى و سیاسى جامعه نیز با مراجعه به ارزشهاى آن جامعه طراحى مىشود. «ارزشها میان مردم مشترکاند و شمار کثیرى از افراد درباره اهمیت آنها به توافق رسیدهاند (وفاق اجتماعى) ارزشها با «عواطف» همراهند. اشخاص براى صیانت از ارزشها مبارزه مىکنند و براى
حفظ ارزشهاى والا از بذل مال و جان دریغ نمىورزند.» (1) ارزشها، نیازهاى مادى و روحى مردم را برطرف مىسازند.
در فرهنگ فارسى معین براى لغت ارزش معادلهایى از جمله بها، قیمت، ارج، قدر، برازندگى، شایستگى، زیبندگى، قابلیت، استحقاق، اعتبار و… ذکر شده است. توجه به این معانى نشان مىدهد که ارزش تجلى نوعى فایده براى فرد یا گروه است.
»ارزش یک معناى انتزاعى از مفید بودن یک حقیقت است. چیزى که مفید نیست، داراى ارزش نیست، بنابراین مطلوبیت ارزش براى انسانها از آن جهت است که به نحوى مفید براى زندگى مادى یا معنوى آنان مىباشد.» (2).
جامعهشناسى، به مفهوم غربى آن همه ارزشها را نسبى و متغیر مىداند اما از نظر حکیمان و فیلسوفان و علماى اخلاق و ادیبان و… ارزشهاى مطلق و ثابت نیز وجود دارد. البته از آنجا که در جامعهشناسى به مفهوم غربى منظور از ارزشها «ارزشهاى اجتماعى» است، ملاک آنها نیز اجتماع افراد درباره مطلوبیت یک ارزشى در زمان خاصى است، به همین دلیل آنها حکم به نسبى بودن همه ارزشها دادهاند اما در عالم واقع کسى نمىتواند منکر شود که زیبایى، عدالت، آزادى، علم و حقیقتجویى و… ماهیتا ارزشمندند. اگر چه در زمانى خاص عدهاى راى به عدم ارزشمند بودن آن دهند و یا در رفتارهاى خود اعتنایى به آن نکنند.
بهرحال معیارهاى ارزش هر جامعهاى درباره خوبى و بدى و راستى و ناراستى، سعادت و شقاوت، مطلوبیت و عدم مطلوبیت، شرافت و شرارت مشخص است. همچنین مردم آن جامعه مىدانند که چه چیزى شایسته و بایسته است که افراد براى آن زندگى کنند و یا جان ببازند.
شهادت و شهادت طلبى در بسیارى از فرهنگها هم خودش یک ارزش است و هم نوعى فدا شدن در راه ارزشهاى آن فرهنگ است. به همین خاطر است که هر فرهنگى معیارها و مقیاسهاى خاصى براى اطلاق کلمه شهید به افراد دارد، چرا که ارزشهاى هر فرهنگى با فرهنگ دیگر یکسان نیست. البته این موضوع به این معنى نیست که فرهنگهاى متعالى ارزشهاى مشترک نداشته باشند و شهیدان در فرهنگهاى مختلف انگیزههاى مشترکى نداشته باشند. در غالب جوامع نام شهید از آن جهت سزاوار احترام
است که او فداى ارزشهاى مقدس شده است و خون شهید از آن جهت تقدس دارد که در راه اهداف مقدس ریخته شده است و «مزار شهید» از آن جهت شایسته زیارت و عبرت است که «مشهد» شهیدان در راه ارزشها است. و «شهادت» از آن جهت ارزشمند است که زیباترین فداکارى و مرگ در راه ارزشهاى مقدس است.
1) مبانى جامعهشناسى، عبدالحسین نیک گوهر، ص 281.
2) ترجمه و تفسیر نهجالبلاغه، علامه جعفرى، ج 22، ص 289.
