فتح خرمشهر به عنوان بزرگترین پیروزی سیاسی – نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال دوم جنگ، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در این عملیات، 5400 کیلومتر مربع از سرزمینهای اشغالی آزاد شد و دشمن متجاوز برای اجتناب از تلفات بیشتر و حفظ ارتش خود و همچنین حفظ بصره، با سرافکندگی بسیار، از خاک ایران عقب نشست. در واقع،مقاومت دشمن در خرمشهر، که موجب زمینگیر شدن نیروهای عراقی و در نتیجه، فتح خرمشهر به دست رزمندگان اسلام شد، شکست و هزیمت را برای عراق به ارمغان آورد.
بدون تردید، دشمن با وجود وضعیت نامطلوبی که باآن روبهرو بود به دلیل اهمیت منطقه خرمشهر، تلاش میکرد،این منطقه را به عنوان تنها برگ برنده حفظ کرده و جنگ را آبرومندانه تمام کند، ضمن این که از احتمال سقوط بصره نیز نگران بود.(1) در چنین وضعیتی و به موازات تلاش رزمندگان برای آزادسازی خرمشهر، دشمن تلاشهای مضاعفی را برای آمادگی نیروهای خود جهت حفظ خرمشهر انجام داد؛(2) به همین دلیل دشمن در این عملیات به لحاظ مکان و تا اندازهای در مورد زمان غافلگیر نشد.(3) به عبارت دیگر، باید دلیل شکست دشمن و پیروزی نیروهای خودی را مورد ارزیابی دقیق قرار داد. سردار غلامعلی رشید در مورد ضرورت ریشهیابی این موضوع میگوید:
»صحنه نبرد در دوران جنگ، میدان تحقق استراتژی طرفین است. باید بپذیریم، یک کشور در شرایط جنگ، بدون برخورداری از اندیشمندان نظامی، متفکران نظامی و رهبران نظامی قادر به
اتخاذ و اجرای یک استراتژی موفق نخواهد بود؛ یعنی نمیتوانیم بگوییم که در یک دوره جنگ، بدون دلیل و بدون استراتژی، همین طور موفق شویم. مسلما این موفقیت ریشه دارد. باید برگردیم، ببینیم صاحبان این استراتژی نظامی چه کسانی بودند و چه کسانی آن را انجام دادند؟«(4).
بدون تردید آزادسازی مناطق اشغالی و فتح خرمشهر نتیجهی یک استراتژی برتر بود. (5) پیروزیهای پیدرپی در عملیاتهای چهار گانه، در مقایسه با شکست بنیصدر در عملیاتهای چهار گانه، تنها به دلیل بینش نظامی مبتنی بر حضور نیروهای مردمی و انقلابی در عرصه جنگ و ترکیب مقدس ارتش و سپاه بود. سردار رشید در مورد ویژگیهای یک استراتژی موفق که به تدبیر نیروهای انقلابی و مردمی اتخاذ شد، چنین توضیح میدهد:
»در هر استراتژی موفق، سه ویژگی وجود دارد که در استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی قابل مشاهده است: 1- انطباق با واقعیات؛ 2- به کارگیری کلیه امکانات و مقدورات؛ 3- شناخت کامل از دشمن.«(2).
با آزادسازی مناطق اشغالی و اثبات در سستی استراتژی و رفتار و عملکرد ناشی از آن، نقش تعیین کننده سپاه در جنگ تثبیت شد. در واقع، بلوغ و تکامل اندیشه دفاعی سپاه (6) و توانایی و قدرت نظامی این نیرو با برگزاری نماز شکر رزمندگان اسلام در مسجد جامع خرمشهر، جایگاه و نقش خود را یافت و از این پس، سپاه به عنوان یک سازمان نظامی نیرومند و توانا در سطح ملی نهادینه و مورد شناسایی قرار گرفت.(7) همچنین سپاه علاوه بر گسترش سازمان رزم، (8) در ابعاد طرحریزی و اجرای عملیات نیز قابلیت و برجستگیهای خود را نمایان کرد.
در طراحی مانور عملیات، با توجه به موقعیت زمین منطقه و درکی که از تلاشها، آرایش دفاعی و محل استقرار نیروهای احتیاط دشمن وجود داشت، انتخاب راه کار مناسب با
پیشنهاد و تصرف سر پل بزرگ، منجر به تغییر اوضاع به سود ایران شد. سردار رضایی در این باره توضیح میدهد:
»من به برادرها گفتم، بایستی سرپل عمیق بگیرید. علت این که برادران ارتشی ما میگفتند که سرپل کوچک بگیریم، (9) حرف منطقی آنها این بود که ما بایستی یک سرپل داشته باشیم و بعد پلهایمان را نصب کنیم و نیروها را آن طرف ببریم و آرایش بدهیم. من گفتم نه، باید با سرعت خودمان را به جاده اسفالت اهواز – خرمشهر برسانیم. این حرکت موجب میشد تمام قوای دشمن در محاصره قرار بگیرد و موجب نگرانی آنها شود.«(10).
نشانههای موفقیت این حرکت به عنوان ویژگی مانور عملیات، با عقبنشینی لشکرهای 5 و 6 ارتش عراق نمایان شد. دشمن با این عقبنشینی، منطقه مقابل قرارگاه قدس را فدای حفظ بصره کرد و پس از آن نیز با افزایش فشار نیروهای خودی، خرمشهر را فدای بصره کرد. بنابراین، فروپاشی دشمن را باید در ویژگی طرح مانور عملیات و سرعت عمل نیروها در عبور از رودخانه و تصرف سرپل بزرگ جستوجو کرد، سردار رضایی ادامه میدهد:
»در حقیقت ما قاطعیت و صلابت را در تصمیمگیری دشمن خرد کردیم و این باعث شد که حرکت ما روان شود.«(2).
با توجه به ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر که در وضعیت خاصی انجام گرفت، یکی از مسائل مهمی که نیاز به بررسی دارد، علت توقف ایران در عملیات بیت المقدس بر مرزهای بینالمللی و خودداری نیروها از ادامهی پیشروی به سمت بصره می‌باشد. در واقع، تأخیر در پیشروی به سمت بصره منجر به تحکیم مواضع دشمن و در نهایت ناکامی در عملیات رمضان شد. حال آن که اصل مهم نظامی «استفاده از موقعیت و تعقیب دشمن» ایجاب میکرد، نیروهای ایران در موقعیتی که دشمن از نظر روحی و استحکامات دچار ضعف و استیصال شده بود، به سمت بصره پیشروی کنند. سردار رضایی درباره علت انجام ندادن این امر مهم، مشکلات نظامی را مورد تأکید قرار میدهد:
»حدس میزدیم که ممکن است به سمت بصره برویم، ولی موفق نشویم. علت این که ما از بصره دست کشیدیم، همین فکر بود، لذا ترجیح دادیم خرمشهر برای ما و بصره برای دشمن باشد.«(2).
از سوی دیگر، دشمن در آخرین مراحل عملیات به دلیل عدم اطمینان نسبت به سمت حرکت نظامی نیروهای ایرانی، تصمیم گرفت، از خرمشهر خارج شود، ولی بصره را حفظ کند، لذا با توجه به اندیشه دفاع از بصره، خرمشهر را از دست داد.(2).
بدین ترتیب، طی 9 ماه مناطق اشغالی ایران آزاد شد و در این میان،عملیات شگفتانگیز بیت المقدس (فتح خرمشهر) آخرین عملیات از سلسله عملیاتهای آزادسازی مناطق اشغالی بود که به اجرا در آمد. عراق پیش از این، به دلیل وضعیت سیاسی داخلی ایران و نتایج سلسله عملیاتهای ناموفقی که در پاییز و زمستان سال 1359 به فرماندهی بنیصدر انجام گرفته بود، از نظر استراتژیکی در غفلت کامل به سر میبرد و در واقع، نقطه ثقل تحولات جنگ را نادیده گرفته بود. تا آنجا که بسیاری از مقامهای عالی رتبه عراق در طول تابستان 1981 میلادی (1360) کاملا متقاعد شده بودند که دولت ایران تا پاییز (1360) سقوط خواهد کرد.(11) ولی پیدایش وضعیت جدید به منزلهی شکست استراتژی عراق مبنی بر «تحمیل صلح با حفظ قلمرو» بود. به همین دلیل، بدیهی بود که دولت عراق با اعلام عقبنشینی از سایر مواضع اشغالی، امکان افزایش حمایت جهانی از خود و در مقابل، فشار بر ایران را برای پایان دادن به این جنگ، فراهم کند.
1) مأخذ 10، 19 / 5 / 1374.
2) پیشین.
3) مأخذ 33.
4) مأخذ 126، ص 34.
5) برخی از تحلیلگران خارجی نیز به این موضوع اشاره کردهاند.
6) سردار غلامعلی رشید در این زمینه میگوید: «اندیشه دفاعی سپاه، در فتح خرمشهر شکل گرفت. در عملیات بیت المقدس درک عمیقتری از طرحریزی عملیات در بدنه سازمان سپاه رسوخ کرد. فرماندهان لشکرها، قرارگاهها، درک بهتر و عمیقتری کسب کردند.«(پژوهشکده علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع) مجلهی سیاست دفاعی، شماره 19، تابستان 1376(.
7) مأخذ 5.
8) سپاه طی 9 ماه یعنی از عملیات ثامن الائمه (ع) در مهر 1360 که با 15 گردان وارد عملیات شد تا خرداد 1361 که 100 تا 120 گردان در عملیات بیت المقدس به کار گرفت، در واقع به میزان 10 برابر رشد کرد.
9) نوار ضبط شده و موجود در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ از جلسات مشترک ارتش و سپاه در قرارگاه کربلا، دلالت بر صحت این نظر دارد.
10) مأخذ 157.
11) مأخذ 62، ص 140.
