این بخش از گزارش با استفاده از گزارش برادر فرهاد درویشی تحت عنوان «بررسی شرایط سیاسی جنگ ایران و عراق در آستانه و پس از عملیات فتح المبین» نوشته شده است.
»تشدید نگرانی امریکا از روند تحولات جنگ» و تأثیر آن بر روند تحرکات سیاسی در سطح منطقه و تغییر تدریجی سیاست امریکا، شاید برجستهترین بازتاب عملیات فتح المبین باشد که نیاز به بررسی دارد. امریکاییها در حالی که تصور میکردند، ایران در گرداب «بحران سیاسی» و «بنبست نظامی» غوطه میخورد و هیچ عنصر تعیین کنندهای در صحنه سیاسی ایران برای مهار و غلبه بر این اوضاع وجود ندارد، ناگهان با دو رویداد نظامی مهم روبهرو شدند؛ یکی، عقب راندن نیروهای عراقی از شرق رودخانه کارون در عملیات ثامن الائمه (ع) و دیگری، رسیدن ایران به مرزهای بینالمللی در عملیات طریق القدس بود. امریکاییها پیش از این میپنداشتند که دولت انقلابی حاکم بر ایران به شدت تضعیف شده است و در معرض سقوط قرار داد. چنان که، بعد از پیروزی ایران در عملیات فتح المبین، خبرگزاری آسوشیتد پرس از واشنگتن گزارش داد:
»ایران پس از برتری یافتن بر نیروهای عراقی در جبهه جنگ و پس از فائق آمدن بر چریکهای ضد دولتی[منافقین]، اکنون کشورهای نفتخیز خلیج فارس را به وقوع انقلاب در آنها تهدید کرده است. سیاستمداران امریکایی در محافل خصوصی خود گفتند: «آیت الله خمینی بر خلاف تصور ما سقوط نکرد… وی در قدرت است.» (1).
امریکاییها با درکی که از روند تحولات داشتند، به دلیل احتمال پیروزی ایران، ضمن
مخالفت با طولانی شدن جنگ،(2) به طور تلویحی اعلام کردند که کمک به عراق برای امریکا منافع زیادی در بر دارد. (3) یک مقام بلند پایه وزارت دفاع امریکا در این باره گفت:
»امریکا قصد دارد بیطرفی خود را در جنگ ایران و عراق حفظ کند و در برابر فشار دولتهای عرب برای جانبداری از عراق مقاومت نماید، با این حال، ما با این نکته موافق هستیم که کمک به عراق – که نیروهایش در جنگ با ایران ناکام ماندهاند – برای واشنگتن در جهان عرب منافع زیادی به همراه خواهد داشت.«(4).
رادیو اسرائیل نیز طی تحلیلی دربارهی علت تغییر مواضع امریکا چنین گفت:
»برای دولت واشنگتن کمال مطلوب آن است که جنگ کنونی بدون پیروزی یکی از طرفین پایان یابد، زیرا رژیم کنونی ایران که امریکا را شیطان بزرگ لقب داده، در صورت پیروزی در جنگ برای صدور انقلاب خود گستاختر خواهد شد، روی این اصل، تا هنگامی که ایران در آستانه تجزیه قرار نگرفته و رژیم که بر سر کار است میتواند از تسلط کمونیزم و پیشروی شوروی جلوگیری کند، ادامه جنگ ایران و عراق موجب نگرانی نخواهد بود و دولت واشنگتن به روش بیطرفی در این نزاع ادامه خواهد داد.«(5).
امریکاییها پیشتر، در پی برتری عراق در جبهههای جنگ نسبت به بهرهبرداری روسها از این حادثه، نگران بودند ولی با برتری نظامی ایران و تأثیرات ناشی از آن در عراق و در سطح منطقه، از ادامه جنگ نگران شدند. روزنامه واشنگتن پست در این زمینه نوشت:
»متخصصان امریکایی میگویند، نیروهای نظامی ایران جریان جنگ را تغییر داده و در تمام جبهههای جنگ با عراق پیروز میشوند. این تغییر جریانی است که بسیاری از رژیمهای صادر کننده نفت طرفدار غرب را هراسان ساخته است و میتواند اولین نشانههای برگشت مجدد ایران به عنوان نیرویی قدرتمند باشد.«(6).
در این باره، نشریه لوس آنجلس تایمز نیز طی تحلیلی، از دیدگاه ناظران آمریکایی، مسائل بسیار مهمی را مطرح کرد:
»1- ناظران امریکایی معتقدند که اگر چه آشکار نیست، لیکن جمهوری اسلامی انقلابی ایران طی ماههای اخیر برتری خود را در جنگ با عراق نشان داده است و تا میزان قابل ملاحظهای به اوضاع داخلی نظم و ثبات بخشیده است.
2- این ناظران معتقدند که در نتیجه کسب موفقیتهای فوقالذکر طی ماههای اخیر، بروز هر گونه هرج و مرج پس از فوت آیت الله خمینی کم شده و بالاجبار امکان ورود نیروهای شوروی به ایران و اقدام تلافی گرانه امریکا را کاهش داده است.
3- احتمال قد برافراشتن ایران انقلابی، بسیاری از کشورهای خلیج فارس خصوصا آن دسته از کشورهایی را که به عراق کمک نمودهاند، مشوش ساخته است.
4- ناظران امریکایی اظهار میدارند که در نتیجه تحولات فوق، دولت امریکا مجبور شده است که موضع خود نسبت به تهران را مورد بررسی قرار دهد.«(7).
امریکاییها برای ارزیابی اوضاع منطقه و اتخاذ سیاست جدید در برابر ایران، تحرکات و تلاشهای بسیاری انجام دادند؛ افزایش فروش تسلیحات به کشورهای منطقه و تأسیس پایگاه در برخی از این کشورها بخشی از این تلاشها بود. واینبرگر، وزیر دفاع وقت امریکا طی سفری به کشورهای منطقه، در مورد فروش سلاح نظامی و حتی واگذاری بلاعوض تسلیحات، مذاکراتی را انجام داد. وی در سفر به عربستان در مورد فروش هواپیماهای آواکس و سایر تجهیزات نظامی به این کشور مذاکراتی انجام داد. در این حال، به گزارش خبرگزاری فرانسه، کنگره امریکا فروش 15 میلیارد و هفتصد هزار دلار اسلحه و تجهیزات امریکایی به دولت سعودی را تصویب کرد. بر اساس این مصوبه امریکا میبایست ظرف چهار سال آینده، چهار پایگاه هوایی، دو پایگاه دریایی، سه پایگاه زمینی و شمار زیادی مراکز فرماندهی به مقامات ریاض تحویل میداد.(8) همزمان با این جریانات، تعدادی هواپیمای امریکایی 51 – F – که بخشی از معامله 5 / 8 میلیارد دلاری اسلحه بین امریکا و پادشاه سعودی بود – وارد عربستان شد.(9).
واینبرگر در سفر خود به عمان نیز تأکید کرد که امریکا از پایگاههای خود در عمان برای رویارویی با خطر انقلاب ایران، در زمان مناسب استفاده خواهد کرد. اظهارات واینبرگر در مورد سیاست امریکا و تغییرات آن، تا اندازهای هدف این کشور از تحرکات دیپلماتیک در منطقه و انعقاد قرار داد فروش تسلیحات و احداث پایگاه با کشورهای منطقه را روشن میکند. وی میگوید:
»تاکنون سیاست امریکا در خاورمیانه بر اساس حفظ دولتها دوست از خطر شوروی بود، ولی پس از اعدام سادات و بروز ناآرامیهای اخیر در بحرین و پیروزیهای ایران، وزارت دفاع امریکا را به این نتیجه رسانده است که آنچه ادامه جریان نفت خاورمیانه به غرب را تهدید میکند، خطر منطقهای است نه خارجی.«(10).
امریکاییها که پیش از این، در تبلیغات ضد روسی خود، «تهدید شوروی» را به عنوان «تهدیدی خارجی» و خطر اصلی برای ادامه جریان نفت خاورمیانه و بیثباتی در کشورهای دوست امریکا در منطقه معرفی میکردند، پس از پیروزیهای نظامی ایران، «تهدید ایران» را به عنوان تهدیدی منطقهای، در تبلیغات خود برجسته کردند، تا سیل جنگ افزارهای خود را به کشورهای منطقه سرازیر کنند. این تغییر، گذشته از تأثیرات کوتاه مدت آن، به عنوان یک استراتژی جدید، آثار و نتایج بلند مدتی نیز در پی داشت که پس از فتح خرمشهر به تدریج نمایان شد. به همان اندازه که احساس نگرانی امریکا از پیروزیهای ایران منجر به ایجاد رعب و هراس در کشورهای منطقه شد، در مقابل، نگرانی این کشورها نیز بر مواضع و سیاستهای امریکا تأثیرگذار بود. کشورهای منطقه به دلیل حمایت از عراق، از تغییر روند جنگ به سود ایران نگران بودند. روزنامه واشنگتن پست در این زمینه نوشته است:
»بسیاری از کشورهای نفتخیز طرفدار غرب در خلیج فارس از جمله شبه جزیرهی عربستان و کویت از عراق حمایت کرده و بنابراین دلیل کافی برای ترس از ایران را دارند.«(11).
در این حال، نگرانی امریکا از اوضاع منطقه دلیل کافی برای افزایش نگرانی در کشورهای منطقه بود. تحلیل روزنامه الخلیج در این مورد، بر پایه اظهارات سخنگوی وزارت خارجه امریکا، این موضوع را آشکار میکند:
»امریکا پس از حمله گسترده اخیر ایران، علی رغم موضع سابق خود در قبال جنگ، سخت به وحشت افتاده و خواستار پایان دادن سریع به این جنگ است، زیرا به عقیده امریکا پیروزی ایران در جنگ باعث محکمتر شدن موضع دولت ایران شده و استقرار امنیت در منطقه را مختل خواهد کرد.«(12).
پس از عملیات طریق القدس پیش از آغاز عملیات فتح المبین، صدام برای جلب حمایت اعراب به طور مکرر از کشورهای منطقه در خواست کمک کرد. پس از عملیات فتح المبین و به موازات افزایش نگرانی امریکا و تغییر استراتژی این کشور نیز، تحرکات نسبتا گستردهای در منطقه صورت گرفت. علاوه بر سفر واینبرگر، وزیر دفاع وقت امریکا و قراردادهایی که بین این کشور و حکام منطقه منعقد شد، برخی از کشورهای عربی مانند قطر، کویت و عربستان پشتیبانی خود را از عراق به طور رسمی اعلام کردند.(13) در این حال، بخش عربی رادیو لندن از کشورهای خلیج فارس خواست، به رهبری عربستان سعودی به یکدیگر نزدیک شوند تا بتوانند از آثار مهم پیروزی احتمالی ایران در منطقه بکاهند.(14).
در پی این تحولات، وزیر دفاع سعودی طی سفری ناگهانی به بغداد، با صدام ملاقات کرد
و به وی قول پشتیبانی داد.(15) ملک حسین (شاه اردن) نیز در سفر دورهای خود به کشورهای منطقه با خالد، پادشاه سعودی ملاقات کرد.(11).
حسنی مبارک، رئیس دولت مصر نیز در دیدار با اعضای مجلس مصر گفت:
»چنانچه جنگ برای مدت زیادی ادامه یابد، عواقب شومی برای منطقه به بار خواهد آورد.«(16).
از سوی دیگر، رادیو امریکا به نقل از سخنگوی وزارت خارجه مصر اعلام کرد که قاهره آمادگی دارد، امنیت و ثبات منطقه خلیج فارس را تضمین کند. مشاور مبارک نیز اعلام کرد، مصر در فکر متوقف ساختن جنگی است که سبب بیثباتی و عدم امنیت منطقه شده است. وی همچنین ارسال مهمات و قطعات یدکی از مصر به عراق را تأیید کرد.(17).
بدین ترتیب،بیشتر کشورهای عربی مواضعی هم سو با مواضع امریکا اتخاذ کردند. دراین میان، تنها سوریه به گونهای چشمگیر، به سود ایران و علیه عراق تلاش میکرد؛ سوریه، صدور نفت عراق را که از طریق خطوط لوله از خاک این کشور میگذشت،قطع کرد. در مقابل ایران نیز – بنا به گزارش رادیو لندن – پذیرفت، از این پس نفت پالایشگاههای سوریه را که قبلا عراق تأمین میکرد، تأمین کند.(18).
علاوه بر این رخدادها، ادعای دوبارهی «صلحطلبی عراق» که پیش از این نیز به موازات تشدید ضعف نظامی این کشور، مطرح شده بود، پس از عملیات فتح المبین در شکلی جدید به گوش رسید. صدام در چهارم فروردین 1361 با ارسال نامهای برای سکوتوره از وی تقاضا کرد کمیتهای را برای روشن کردن حقایق جنگ و شناسایی متجاوز تشکیل دهد. سعدون حمادی، وزیر امور خارجه وقت عراق، نیز طی مصاحبهای مطبوعاتی در 19 فروردین 1361 اعلام کرد که عراق میانجیگری الجزایر را میپذیرد ولی قرارداد 1975 میلادی نمیتواند مبنای مذاکرات باشد، زیرا این قرارداد در آن شرایط به عراق تحمیل شده است.(19) تنها سه روز پس از ادعاهای صلح طلبی مقامهای عراقی، صدام طی سخنانی در مجلس ملی این کشور، ماهیت واقعی ادعاهای عراق را روشن ساخت. وی گفت:
»در حال حاضر هدف اساسی ما این است که از ورود نیروهای مسلح ایران به قلمرو خاک عراق جلوگیری به عمل آوریم… تا زمانی که جنگ ادامه دارد، بر ماست که هر قدر بتوانیم به عمق خاک دشمن نفوذ کنیم تا مانع از گلوله باران شهرهایمان از سوی دشمن شویم… آنها در این عملیات[فتح المبین]قصد داشتند وارد عماره شوند.«(20).
البته، حوادث و رخدادهای دیگری نیز متأثر از پیروزی ایران در عملیات فتح المبین، به وقوع پیوست که از ذکر آنها خودداری شد.
1) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 10 / 10 / 1360.
2) روزنامهی کیهان، 10 / 11 / 1360، سخنگوی وزارت خارجه امریکا.
3) برابر اطلاعاتی که اخیرا به دست آمده است، پس از عملیات فتح المبین اولین گروه مستشاران نظامی امریکا برای کمک به عراق وارد این کشور شدند و اطلاعات ماهوارهای دقیقی را در اختیار عراقیها قرار دادند.
4) روزنامه اطلاعات، 17 / 11 / 1360.
5) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 20 / 11 / 1360، رادیو اسرائیل، 19 / 11 / 1360.
6) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 30 / 11 / 1360، به نقل از واشنگتن پست، 29 / 12 / 1360.
7) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 10 / 1 / 1360، به نقل از لوس آنجلس تایمز.
8) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 19 / 12 / 1360 به نقل از خبرگزاری فرانسه، 18 / 12 / 1360.
9) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 22 / 11 / 1360، به نقل از آسوشیتدپرس، 21 / 11 / 1360.
10) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 29 / 1 / 1361، به نقل از واشنگتن پست، 28 / 1 / 1361.
11) پیشین.
12) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 15 / 1 / 1360، روزنامه الخلیج، 14 / 1 / 1361.
13) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 14 / 1 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه، 13 / 1 / 1361.
14) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 15 / 1 / 1361، به نقل از رادیو لندن، 13 / 1 / 1361.
15) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 18 / 1 / 1361.
16) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 12 / 1 / 1361.
17) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 13 / 1 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 12 / 1 / 1361.
18) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 22 / 1 / 1361، به نقل از رادیو لندن، بخش عربی، 21 / 1 / 1361.
19) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 20 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 13 / 1 / 1361.
20) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 24 / 1 / 1361، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 23 / 1 / 1361.
