عملیات ثامن الائمه (ع) گرچه به عنوان یکی از چهار عملیات بزرگ و برجسته در چارچوب سلسله تلاشهایی که برای آزادسازی مناطق اشغالی انجام گرفت، به شمار میرود ولی این عملیات به منزله «نقطه عطف» و «حلقه واسط» برای انتقال استراتژی جنگ از وضعیت گذشته به وضعیت جدید بود. سردار محسن رضایی در این باره میگوید:
»عملیات ثامن الائمه (ع) نقطه عطف است و به عنوان مبداء آغاز استراتژی مرحله دوم جنگ است و یکی از نقاط «اعتماد به نفس» در استراتژی مرحله دوم، عملیات ثامن الائمه (ع) بود که حلقه واسط و مبداء تحول بود.«(1).
اوضاع سیاسی کشور، با توجه به تلاش جبهه متحد ضد انقلاب به رهبری بنیصدر، بسیار
ملتهب بود، چنان که در خرداد 1360، در پی اوجگیری درگیریهای داخلی، منافقین با ورود به فاز نظامی، به قیام مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی دست زدند. فراخوانی امام برای مقابله با این جریان، منجر به حضور گسترده و فعال مردم در صحنه انقلاب و همچنین جبهههای نبرد شد. گرچه بنیصدر همراه رجوی از کشور فرا کرد، ولی این امر به منزله پایان بحران سیاسی نبود، زیرا گسترش ترور و انفجار، حوادثی چون فاجعه هفتم تیر و هشتم شهریور را به وجود آورد. این حوادث با آن که موجب تثبیت اوضاع داخلی به سود نیروهای انقلابی شد، ولی زیانهای جبرانناپذیری را نیز بر جای نهاد.
وضعیت داخلی ایران بازتاب نامطلوبی در رسانههای خارجی داشت، چنان که یک روز پیش از آغاز عملیات ثامن الائمه (ع(، رادیو اسرائیل در برنامه «ایران از دیدگاه روزنامههای جهان» با بررسی دیدگاههای موجود درباره جمهوری اسلامی، ایران را به لحاظ نظامی ناتوان ارزیابی کرد. این رادیو به نقل از هفته نامه امریکایی یو.اس.نیوز.اند ورلد ریپورت گفت:
»پس از یک سال اشغال قسمتی از خاک ایران توسط عراقیها، جنگ بدون نتیجه همچنان ادامه دارد. نه امکان پیروزی در میدان جنگ بر افق دیده میشود و نه امیدی به برقراری متارکه وجود دارد. بغداد از ترس متحمل شدن تلفات زیاد جرأت نمیکند با یک حمله همه جانبه به سوی پیروزی بشتابد و از طرفی، دولتمردان متعصب ایران ضعیفتر از آن هستند که اشغالگران عراق را از خاک خود بیرون برانند.«
در این هفته نامه به نقل از کارشناسان خاورمیانه آمده است:
»برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، رژیم جنگ زده آیت الله خمینی باید سقوط کند. سقوط سران حکومت خمینی گاهی بسیار نزدیک به نظر میآید و رهبر رژیم کنونی با بمبگذاریهای گروه مخالفان بسیار ضعیف شده است. سرکشی و قیام به سرعت در حال رشد است. علی رغم این وضع، به محض آن که یکی از دستیاران خمینی از بین میرود، یکی دیگر جانشین وی میشود. در چنین وضعی، نیروهای آیت الله خمینی قصد ندارند در میدان مبارزه تسلیم شوند.«(2).
لوس آنجلس تایمز نیز دولت انقلابی ایران را در آستانه سقوط خواند:
»وقتی که اوضاع جاری ایران مورد بررسی قرار میگیرد، یک کلمه بیش از هر واژه دیگری در گوش طنینانداز میشود و آن «از هم پاشیدگی» است. ناظرانی که حتی کوچکترین اختلافات سیاسی ایران را از نظر دور نمیدارند، حالا دیگر متقاعد شدهاند که مناقشات کنونی این کشور زمینه را برای سرنگونی رژیم و تعویض قدرت به یک نظام نوین آماده میسازد.«(3).
عراقیها که با مشاهده وضعیت داخلی ایران، اوضاع کشور را بحرانی ارزیابی میکردند برای اعطای پناهندگی سیاسی به رئیس جمهوری (بنیصدر) اعلام آمادگی کردند! (4)علاوه بر آن، عراقیها، ایران را فاقد توان نظامی برای باز پسگیری این منطقه میدانستند، به ویژه این که بنیصدر دو عملیات سوم آبان 1359 و بیستم دی 1359 را برای شکستن محاصره آبادان به انجام رساند، ولی جز ناکامی و یأس نتیجهگیری بدست نیاورد.
امام خمینی با نگرانی از اوضاع داخلی و تأثیر غیر قابل انکار آن بر وضعیت نظامی، همواره جنگ را مسئله اصلی کشور میدانستند. ایشان در پیامی به مناسبت هفته جنگ فرمودند:
»از ملت عزیز و به خصوص دست اندرکاران و قوای مسلح میخواهیم که هیچ امری آنان را از جنگ تحمیلی اغفال نکند و جنگ را سرلوحه همه امور قرار دهند که دست خیانتکار برای انصراف آنان از جنگ در کار است.«
امام همچنین در این پیام ضرورت هجوم به دشمن را مورد تأکید قرار دادند:
»بر قوای مسلح اسلامی از ارتش، سپاه، بسیج و سایر قوای نظامی و انتظامی تا نیروهای مردمی در جبهه و پشت جبهه است که چون سیلی خروشان مزدوران جبهه را از کشور اسلامیشان برانند و ایران عزیز را از این خس و خاشاک پاک نمایند و بدانند که نیروی ایمان پیروز است.«(5).
گذشته از این ملاحظات، عراقیها امیدوار بودند، با ادامه استقرار نیروهای خود در شرق رودخانه کارون و محاصره آبادان – با وجود این که از نظر نظامی نحوه استقرار این نیروها غیر اصولی بود – از اهرم سیاسی – نظامی لازم برای فشار بر ایران جهت پایان بخشیدن به جنگ برخوردار باشند. در یکی از اسناد به دست آمده از لشکر 3 زرهی عراق، درباره ارتش حیاتی این منطقه برای نیروهای دشمن آمده است:
»عبور نیروهای عراقی از رودخانه کارون به منظور حصول به هدفهای سیاسی و استراتژیک بوده و نیروهای ایرانی تلاش کردند. نیروهای عراقی را از وصول به این هدف و نگهداری آن باز دارند، لذا نگهداری منطقه سرپل اشغالی شرق کارون برای نیروهای عراقی اهمیتی حیاتی پیدا کرد.«(6).
گرچه بعید به نظر میرسید، ارتش عراق پس از شکست در کوی ذوالفقاری آبادان، و عقبنشینی از ساحل جنوب رودخانه بهمنشیر و استقرار در شمال این رودخانه توانایی لازم را برای اشغال آبادان داشته باشد، ولی خطرات ناشی از تداوم محاصره آبادان و اقدامات احتمالی دشمن با ادامه استقرار در این منطقه، سبب شد تا جمهوری اسلامی در برابر این وضعیت، حساسیت خاصی نشان دهد، به ویژه این که امام در 14 آبان 1359 و تنها 25 روز پس از عبور نیروهای عراقی از رودخانه کارون، و همچنین ناتوانی بنیصدر برای عقب راندن دشمن از مواضع اشغالی در عملیات سوم آبان روی جاده ماهشهر – آبادان، دستور شکستن محاصره آبادان را خطاب به نیروهای نظامی و انتظامی صادر فرمودند.
1) سرلشکر محسن رضایی، سخنرانی دربارهی «استراتژی دفاع مقدس«، 7 / 7 / 1360.
2) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، 7 / 7 / 1360، رادیو اسرائیل، 4 / 7 / 1360.
3) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بررسی مطبوعات جهان، شماره 89، 7 / 7 / 1360، لوس آنجلس تایمز، چاپ امریکا، 31 اوت 1981.
4) صدام طی مصاحبهای مطبوعاتی با نشریه السیاسه چاپ کویت اعلام کرد: «چنانچه بنیصدر تمایل داشته باشد، عراق آماده دادن پناهندگی سیاسی به وی می‌باشد. ما برای بنیصدر و هر یک از مخالفین رژیم ایران، وسایل زندگی شرافتمندانه و محترمانه را بدون در نظر گرفتن موضع آنها نسبت به جنگ فراهم خواهیم کرد. عراق با مشکلات داخلی و مداخله کشورهای خارجی، همان گونه که ایران با آن دست به گریبان است، روبهرو نیست.«(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بررسی مطبوعات جهان، شماره 5، به نقل از السیاسه، 21 ژوئیه 1981 میلادی)وزیر خارجه فرانسه (کلودشسون) نیز طی مصاحبهای رسما اعلام کرد که فرانسه آماده است به بنیصدر پناهندگی سیاسی اعطا کند: «اگر بنیصدر از فرانسه تقاضای پناهندگی سیاسی بکند، چون فرانسه کشور حقوق بشر است، به وی پناه خواهیم داد و از او حمایت خواهیم کرد.«(دفتر سیاسی سپاه، «رویدادها و تحلیل«، شماره 19، 14 / 4 / 1360، خبرگزاری فرانسه، 29 / 3 / 1360(.
5) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) ص 159.
6) سازمان عقیدتی – سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، نقش ارتش در 8 سال دفاع مقدس، جلد سوم، اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان (تهران: بهار 1373(، ص 244.
