واکنش سازمان ملل در برابر تجاوز عراق به ایران – در مقایسه با موضعگیری این سازمان در برابر تجاوز عراق به کویت که بسیار متفاوت بود – نشان میداد که بیشتر اعضای شورای امنیت جمهوری اسلامی ایران را به دلیل برخورداری از ماهیت دینی، انقلابی و استقلال در سیاست خارجی و ارائه نگهداری گروگانهای امریکایی، محکوم به تحمل هرگونه مجازات میدانستند! بر پایه این برداشت، میتوان موضع کاملا جانبدارانه شورای امنیت از عراق را روشن کرد.
بلافاصله پس از حمله سراسری عراق به جمهوری اسلامی ایران، دبیرکل وقت سازمان ملل (کورت والدهایم) به ایران و عراق پیشنهاد کرد، برای حل مسالمتآمیز اختلافات میان دو کشور تلاش کنند، ولی پاسخی دریافت نکرد. یک روز پس از این پیشنهاد، بنا به درخواست دبیرکل سازمان ملل، شورای امنیت تشکیل جلسه داد و نخستین موضعگیری خود را در مورد جنگ اعلام کرد.(1) نتیجه این جلسه، بیانیه رئیس شورا بود که در آن نسبت به «برخورد» ایران و عراق اظهار نگرانی شده بود. همچنین از دو طرف درخواست شده بود، از کلیه اقدامات مسلحانه دست بردارند و اختلافات را از راه صلحآمیز حل کنند.(2).
ارزیابی نخستین واکنش سازمان ملل که با صدور بیانیهای آشکار شد، میزان پایبندی و بیطرفی سازمان ملل را در اجرای منشور این سازمان و به رسمیت شناختن حق دفاع برای اعضا نشان داد. شورای امنیت در حالی این بیانیه را صادر کرد که شدت درگیری مستلزم صدور یک قطع نامه بود.(3) در این بیانیه هیچ اشارهای به مواد منشور نشد و به جای لفظ «جنگ» از کلمه «برخورد» استفاده شده بود. در این بیانیه از گسترش فزاینده «برخورد» اظهار نگرانی شده بود، ولی هیچ گونه اقدامی برای پیشگیری و یا مقابله با آن پیشبینی نشده بود.(2) در هر صورت، این بیانیه واکنش جدی طرفین را در پی نداشت.(2) زیرا عراق در حال پیشروی در خاک ایران بود و ایران نیز که نقش قدرتهای بزرگ را در اقدام عراق مشاهده میکرد، از اقدامات بینالمللی به طور کامل ناامید بود.
در واقع، سازمان ملل با اتخاذ چنین مواضعی به صورت آشکار و ملموس ضمن نادیده گرفتن تجاوز عراق به ایران، موقعیت عراق را تحکیم کرده و زمینهای مناسب را جهت ادامه تجاوز و بهرهبرداری از اوضاع حاکم بر جنگ برای این کشور فراهم میکرد. در این حال، با وجود ضرورت تشکیل جلسه شورای امنیت، نماینده عراق نیز به بهانه عدم حضور وزیر خارجه کشورش، عملا مانع از تشکیل اجلاس میشد.
سرانجام، هفت روز پس از تهاجم عراق و تنها به دلیل احتمال «مسدود شدن تنگه هرمز و گسترش دامنه جنگ» در تاریخ 28 سپتامبر 1980 (6 / 7 / 1359) جلسه شورای امنیت تشکیل شد و قطع نامه 479 با جانبداری از عراق به تصویب رسید. در این قطعنامه ضمن اظهار نگرانی عمیق از وضعیت رو به گسترش میان ایران و عراق، آمده است:
»1- از ایران و عراق میخواهد بلافاصله از توسل بیشتر به قوه قهریه بپرهیزند و اختلافات خود را مسالمتآمیز طبق اصول عدالت و حقوق بینالمللی حل نمایند.
2- از هر دو کشور میخواهد هر گونه پیشنهاد میانجیگری یا سازش با توسل به سازمانهای منطقهای را که میتواند منشور را تسهیل سازد، بپذیرند.
3- از کلیه کشورهای عضو میخواهد، نهایت خویشتنداری را مراعات نمایند و از هر عملی که منجر به افزایش برخورد شود، بپرهیزند.
4- از تلاشهای دبیرکل و پیشنهاد وی در مورد بهبود این وضعیت پشتیبانی میکند.
5- از دبیرکل میخواهد ظرف 48 ساعت، گزارش به شورای امنیت تسلیم نماید.«(4).
چنانکه مشهود است، شورای امنیت با صدور قطع نامه 479 بدون توجه به حقوق ایران، محکوم کردن متجاوز و خواهان پایان بخشیدن به درگیریها و حل اختلافات از راه مسالمتآمیز شد. بدین ترتیب، تلاشهای سازمان ملل بیشتر در چارچوب سیاستهای امریکا پیگیری میشد و این کشور نیز طبعا مایل به تداوم فشار بر ایران بود.
1) عباس هدایتی خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، 1370) صص 70 – 69.
2) پیشین.
3) مأخذ 48.
4) مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم، هجوم سراسری، نوشته مهدی انصاری و حسین یکتا، (تهران، 1372(، ص 184.
