تدوین و تصویب تمامی قوانین بینالمللی و معاهدات بین دولتهای دنیا در مورد حفاظت از محیط زیست، همه برای سلامت و بقای بشر است. برای نمونه اگر در کنوانسیونهای مختلف بینالمللی (همانند کنوانسیون 1925 ژنو(، مقرر شده است که سلاح شیمیایی به کار گرفته نشود، بدان دلیل نیست که تنها حقوق اجتماعی دولتهای عضو در کنوانسیون حفظ یا حمایت شود، بلکه پیشگیری از تأثیرات سوئی است که این سلاح پس از هر جنگی بر ملتهای مجاور میگذارد.
رژیم عراق در جریان تهاجم سراسری خود، شهرهای خرمشهر، مهران، سوسنگرد، هویزه، بستان، سومار، موسیان، قصرشیرین و روستاهای تابعهی آنها را با خاک یکسان کرد.
براساس محاسبات علمی، برای تشکیل مجدد هر سانتیمتر مکعب خاک صد تا چهارصد سال لازم است. بدین ترتیب، تأثیرات سوء تخریب و ویرانی شهرها، روستاها و مناطق مرزی ایران برای مردم ما و آیندگان آشکار میشود، ضمن آنکه رژیم عراق با به کارگیری بمبهای شیمیایی، خسارتهای جبرانناپذیری را به ایران وارد کرد. به اعتقاد سمشناسان دنیا، تأثیرات سوء سلاحهای شیمیایی به مدت بیست تا سی سال در خاک باقی و حیات جانداران را به کلی مختل خواهد کرد، حتی اگر انسان با این نوع خاک در تماس نباشد، تأثیرات آنها همچون، تاولزایی و سمیت آن در سطح بدن پدیدار میشود.
براساس گزارشها و تحقیقات موثق از جنگهای جهانی اول و دوم، خاکهای مناطقی که هدف بمباران شیمیایی قرار گرفتهاند، با گذشت سالها، هنوز آثار بمبهای شیمیایی را در خود دارند و در صورت تماس با آنها، تاولزایی و تأثیرات سوء دیگری در انسان نمودار میشود. این موارد همچنین روی ژنها اثر نامطلوبی بر جای میگذارد و حتی به صورت عوامل سرطانزا نیز گزارش شده است. (1).
در دوران جنگ، ارتش عراق بارها، کشور ما را هدف بمباران شیمیایی قرار داد. برای نمونه، این ارتش تنها در یک روز، نود هزار لیتر بمب شیمیایی (با احتساب روزی 250 سورتی پرواز، هر پرواز شامل چهار فروند بمب شصت لیتری به اضافهی پرتاب روزانه ده هزار گلوله توپ هر گلوله محتوی سه لیتر مواد شیمیایی) را علیه مردم و رزمندگان در جبهههای جنگ و شهرهای مرزی به کار گرفت. (2).
استفاده از سلاحهای شیمیایی مرگبار، نه تنها جمع زیادی از رزمندگان را شهید و مصدوم، بلکه محیط زیست را نیز به طور گستردهای آلوده کرده است. این اقدامهای رژیم عراق با تمام مقررات بینالمللی مغایر بود. مادهی 55 کنوانسیون الحاقی نخست 1977 در این باره مقرر میکند که جنگ باید به شکلی هدایت شود که محیط زیست طبیعی در برابر آسیبهای گسترده، پایدار و وخیم، حفظ شود. مینها یا تلههای انفجاری از جمله سلاحهایی هستند که برای محیط زیست زیانبارند؛ چرا که ممکن است عمل نکنند و بعدها، برای بخشهایی از زمین که مورد استفادهی کشاورزان و دامداران می‌باشد، مزاحمت ایجاد کنند. نیروهای ارتش عراق پس از آنکه متوجه شدند توان مقابله با حملههای بیامان رزمندگان ایرانی را ندارند، به مینگذاری مناطق وسیعی از خاک ایران و بعضی از مناطق مرزی اقدام کردند. پس از گذشت چندین سال از جنگ، هنوز برخی از مناطق مینگذاری شده به طور کامل پاکسازی نشدهاند و گاهی، کشاورزان و دامداران مناطق مرزی در برخورد با مین یا مهمات عمل نکرده، جان خود را از دست میدهند.
هواپیماهای عراقی حوزههای نفتی ایران در خلیج فارس را در تاریخ 7 بهمن 1361 بمباران کردند و همین سبب شد تا روزانه هزاران بشکه نفت از این چاهها نشت کند و به آبهای خلیج فارس وارد شود. این اقدام رژیم بغداد – که نقض آشکار مقررات و کنوانسیونهای بینالمللی ناظر بر حفاظت محیط زیست و همچنین زیر پا گذاشتن کنوانسیون کویت درباره خودداری از حمله به چاههای نفتی حوزهی خلیج فارس بود – باعث شد تا پس از چند
هفته، سفرههای بزرگ نفت، قسمتهایی از آبهای خلیج فارس را بپوشاند. بدین ترتیب، لطمات اولیه و ثانویهی جبرانناپذیری به جانوران آبزی و ساکنان اطراف خلیج فارس، که از این جانوران تغذیه میکردند، وارد آمد. (3) در اینجا، به چند نمونه اشاره میشود:
رادیو بی. بی. سی ساعت 19:45 روز 19 تیر 1362 اعلام کرد: تا به حال، بیش از پنج نهنگ دریایی در آبهای خلیج فارس تلف شده و اجسادشان به سواحل شرقی خلیج فارس رسیدهاند. این کل تعداد نهنگهای دریایی است که ظاهرا در خلیج فارس وجود داشته است. (4).
مؤسسهی جهانی موجودات وحشی در قسمتی از گزارش خود در این زمینه اعلام کرد که مرگ تعداد زیادی از گاوهای دریایی، دلفینها، لاکپشتها، ماهیها، مارهای دریایی و پرندگان را به ثبت رسانده و طی تحقیقی که[با استفاده از]بالگردها انجام شده، در طول ساحل شرقی خلیج فارس، 53 گاو دریایی مرده (از 54 گاو دریایی موجود در خلیج فارس) سرشماری گردیده است. (5).
همچنین بر اثر بمباران حوزههای نفتی و آلودگی آبها، نسل بعضی از ماهیان نیز منقرض شده است. (3).
دولت عراق در حالی دست به این اقدام زد که طبق مفاد «کنوانسیون منطقهای کویت برای همکاری دوبارهی حمایت از محیط زیست دریایی در مقابل آلودگی» (6) متعهد بوده که طبق این کنوانسیون و پروتکلهای لازم الاجرایی که در آن عضویت دارد، به تنهایی یا با همکاری دیگران تمامی اقدامات لازم را برای جلوگیری یا کاهش آلودگی محیط زیست در منطقهی دریایی و مبارزه با آلودگی انجام دهد. (7).
همچنین دولت عراق طبق پروتکل همکاری منطقهای برای مبارزه با
آلودگی ناشی از نفت و دیگر مواد مضر در موارد اضطراری متعهد بوده است در اجرای تمامی اقدامات لازم و مؤثر برای حفاظت نوار ساحلی و منافع مربوط به یک یا چند دولت متعاهد در برابر خطرهای ناشی از وجود نفت یا دیگر مواد مضر در محیط زیست دریایی که بر اثر مورد اضطراری در دریا پدید آمده است با دیگر دولتهای متعاهد همکاری کند. (5).
بنابراین، اقدام عراق در حمله به تأسیسات نفتی چاههای نوروز با تعهدی که این رژیم در قبال امضای کنوانسیون کویت بر عهده گرفته بود، مغایرت داشت. افزون بر آن، رژیم عراق برای مهار نشت نفت از چاههای مزبور هیچ گونه همکاری نکرد و تعهد ناشی از امضای پروتکل ضمیمهی کنوانسیون کویت را نادیده گرفت و بدین ترتیب، در جریان اجلاسی که «راپمی» (8) برای رسیدگی به این موضوع در کویت تشکیل داده بود، حاضر نشد تضمین دهد که در جریان کار کارشناسان برای مهار چاهها به آنها حمله نکند. (9).
1) دبیرخانه کنفرانس بینالمللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبههای تجاوز و دفاع، جلد 2، مقالهی «تجاوز عراق و اثرات تخریبی آن بر محیط زیست«، نوشتهی هادی منافی، تهران: 1368، ص 469.
2) همان، ص 470.
3) مأخذ 7، ص 25.
4) روزنامهی رسالت، 10 / 6 / 1365.
5) همان.
6) کنوانسیون منطقهای کویت برای همکاری دربارهی حمایت از محیط زیست دریایی در سال 1978 با شرکت نمایندگان تام الاختیار کشورهای منطقه یعنی ایران، بحرین، قطر، امارات عربی متحده، عمان، عربستان سعودی، عراق و کویت به امضا رسید.
7) مأخذ 10، مقالهی «ضرورت توسعه و تدوین حقوق جنگ…» نوشتهی سعید میرزایی ینگجه، ص 213.
8) ROPME, Ragional Organization for Protection of Marine Enviroment..
9) همان، ص 213 و 214.
