هر چند دولت عراق عضو کنوانسیونهای چهارگانهی سال 1949 ژنو و دو پروتکل الحاقی به آن بوده است، ولی ارتش آن دولت بدون توجه به حقوق بینالملل بشردوستانه، به ویژه در مورد غیرنظامیان، پس از حمله به قلمرو جمهوری اسلامی ایران به انتقال اجباری ساکنان مناطق اشغالی اقدام نمود و بدین ترتیب، تعهدات بینالمللی خود را نقض کرد.
ارتش عراق پس از هجوم سراسری به سرزمین جمهوری اسلامی ایران و اشغال روستاها و شهرهای مرزی، به انتقال و کوچ اجباری ساکنان مناطق اشغالی به سوی قلمرو جمهوری عراق مبادرت کرد که در اینجا، به نمونههایی از آن، که مجامع جهانی از جمله سازمان ملل متحد و کمیتهی
بینالمللی صلیب سرخ جهانی انجام گرفتن این اقدامات را تأیید کردهاند، اشاره میشود. هیئت اعزامی دبیر کل وقت سازمان ملل متحد در اسفند 1363، از اردوگاههای اسیران جنگی ایران و عراق بازدید و گزارش کرد:
»ده‌ها هزار تن از غیرنظامیان ایرانی از مناطق مرزی خوزستان و کردستان در طی جنگ در خاک عراق آواره و جابهجا شدهاند.» (1).
در این باره، در قسمتی از یکی از گزارشهای کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ جهانی آمده است:
»در مورد رفتار رژیم عراق با اسیران، باید از رفتار با شهروندان غیرنظامی مناطق اشغال شده آغاز کرد. سربازان عراقی پس از اشغال این مناطق برخلاف مواد 49 (2) و 63 (3) قرارداد چهارم ژنو، چهار هزار تن از اهالی مناطق اشغالی از جمله پیرمردان، زنان و کودکان را به داخل خاک عراق بردند، که با گذشت چندین سال از جنگ، هنوز از سرنوشت تعداد زیادی از این افراد اطلاع دقیقی در دست نیست.«
در این زمینه، کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ، در 7 مه 1983 استمدادیهای منتشر نمود، که در بند 2 آن چنین آمده است:
»ده‌ها هزار تن از غیرنظامیان ایرانی، ساکنان مناطق مرزی خوزستان و کردستان که تحت نفوذ قوای ارتش عراق درآمدند. با نقش کامل چهارمین قرارداد ژنو، از طرف مقامات عراقی به سوی قلمرو جمهوری عراق برده شدهاند. نمایندگان کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ فقط توانستند به صورت ناقص و کوتاه با این افراد تماس بگیرند.» (4).
همچنین، در گزارش هیئت اعزامی دبیر کل وقت سازمان ملل متحد به اردوگاههای اسیران جنگی در عراق آمده است:
»عدهای ضمن ابراز وحشت از بیان صریح مطالب گفتند که به زور به خاک عراق برده شدند. این عده همچنین این مطلب را که تمامی ساکنان این روستاها، به صورت داوطلب به عراق آمدهاند[ادعای مقامات عراقی]، مورد تردید قرار دادند.» (5).
در خصوص کوچ اجباری شهروندان ایرانی به داخل خاک عراق که تحت آموزش نظامی ارتش عراق قرار گرفتند، اظهارات مهندس محسن یحیوی، معاون وزیر نفت، که به همراه شهید تندگویان (وزیر سابق نفت) به اسارت نیروهای متجاوز عراقی درآمدند، درخور توجه است.
»… از جمله کسانی که ما توانستیم با آنها تماس بگیریم، جوانی سوسنگردی بود. موقعی که ما دعای فارسی میخواندیم او ما را مخاطب قرار میداد و صحبت میکرد. از کسانی بود که ارتش عراق بعد از تصرف سوسنگرد، آنها را به خاک این کشور انتقال داده و محلی را برای زیست آنها مشخص کرده بود. دلیل زندانی شدن او تخلف از خواستههای عراقیان بود. بعد از آنکه ما را شناخت برای ما فاش کرد که عراق از افرادی که از سوسنگرد به خاک عراق کوچ داده شده بودند، حدود سه هزار نفر را تحت آموزش منظم نظامی قرار دادند و خود این فرد هم یکی از آنها بود، اما او و چند نفر از خواهران و برادرانی که با او در آن اردوگاه به سر میبردند، به اشتباه خود پی بردند و درصدد فرار از اردوگاه و برگشتن به وطن برآمده بودند، اما در بین راه دستگیر شده و به زندان سازمان امنیت منتقل شدند.» (6).
به هر حال، کوچ دادن اهالی مناطق اشغالی ایران به داخل خاک عراق برنامه سراسری و طراحی شدهی ارتش عراق بود. نامهی سری و فوری سپاه سوم ارتش عراق، که از مقرهای آنان در خرمشهر پس از آزادی این شهر به دست آمد، مؤید انجام دادن چنین اقداماتی به دست ارتش عراق است:
[ترجمه سند 41]
نامه سری و فوری، شماره اس 17 / 1483، تاریخ 11 / 11 / 1980
از: سپاه سوم
به: لشکرها و تیپهای زرهی ابنولید و لشکر 3 و روزنامهی جنگ
8049 / ق ص
نامه سری عملیات به شماره 12383 مورخ 9 / 11 / 1980[18 / 8 / 1359]
با کوچ دادن سری اهالی روستاهای آزاد شده و قتل کسانی که دوباره برمیگردند، موافقت به عمل آمده است. رونوشت به لشکر 3 پیرو نامه سری و فوری به شماره 7425 ,6 / 11 / 1980[15 / 8 / 1359]جهت در نظر گرفتن منظور فوق و آنچه مربوط به روستاهاست ما را مطلع سازید. (7).
بنابراین، صحت گزارشهای مبنی بر اقدامات قوای ارتش عراق در کوچ اجباری ساکنان مناطق مرزی ایران به داخل خاک عراق، برای هیئت اعزامی دبیر کل وقت سازمان ملل متحد و کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ جهانی محرز شد. بدین ترتیب این اعمال عراقیها نقض آشکار مواد 49 و 51 قرارداد چهارم ژنو مربوط به حمایت از افراد غیرنظامی در زمان جنگ است.
مادهی 49 اذعان میکند:
»انتقال دستهجمعی یا انفرادی و نقل مکان اشخاص مورد حمایت از اراضی اشغال شده به خاک دولت اشغال کننده یا به خاک هر دولت دیگری اعم از اینکه اشغال شده یا نشده باشد به هر علتی ممنوع است.«
رژیم عراق افزون بر نقض مادهی مزبور، با اقدام غیرقانونی دیگری مبنی بر اجبار افراد به آموزش نظامی و خدمت در ارتش، مادهی 51 قرارداد چهارم ژنو را نیز نقض کرد. طبق این ماده:
»دولت اشغال کننده نمیتواند اشخاص مورد حمایت را مجبور به خدمت در نیروهای مسلح یا نیروهای کمکی خود کند و هر گونه فشار تبلیغاتی به منظور استخدام داوطلب ممنوع است.«
1) آرشیو اسناد جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، گزارش هیئت اعزامی دبیر کل سازمان ملل متحد از اردوگاههای اسیران جنگی ایران و عراق، 18 / 12 / 1363.
2) مأخذ 1، ص 113.
3) مأخذ 1، ص 118.
4) آرشیو اسناد جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران: گزارش کمیته بینالمللی صلیب سرخ جهانی (ICRC(، اردوگاه صلاح الدین، 13 فوریه 1984.
5) مأخذ 3.
6) سید محسن یحیوی، ده سال تنهایی، معاونت فرهنگی و تبلیغات ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح، تهران، 1371، ص 175.
7) اصغر کاظمی، خرمشهر در اسناد ارتش عراق، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، تهران: مؤسسه انتشارات سوره، 1375، ص 14.
