سیر تکوین و تدوین حقوق بین‏الملل بشر دوستانه نوین

هر چند نظر نویسندگان دوران پس از رنسانس در اروپا، چون جان لاک و ژان ژاک روسو در فراهم آوردن زمینه برای ظهور حقوق بین‏الملل بشردوستانه‏ی نوین مؤثر بوده است، اما پس از تأسیس کمیته‏ی بین‏المللی صلیب سرخ در اواسط قرن نوزدهم، گرایش‏های بین‏المللی به تدوین مقررات این شاخه از حقوق، در قالب معاهدات و اعلامیه‏های بین‏المللی جدی‏تر شد. در سال 1859، در نتیجه‏ی نبرد سپاهیان فرانسوی و اتریشی در محلی به نام سولفرینو، در شمال ایتالیا، 36 هزار نفر از نیروهای دو طرف در مدت کوتاهی مجروح شدند. مجروحان در صحنه‏ی نبرد در حال جان باختن بودند و کسی به کمک آنان نمی‏آمد، در چنین وضعیتی، یک بازرگان جوان سوئیسی به نام هنری دونانت (1) به سولفرینو وارد شود و تحت تأثیر وضعیت اسفناک آنجا، حرکت امدادی اولیه را برای نجات مجروحان سازمان‏دهی کرد. وی پس از بازگشت به کشور خود، مشاهداتش در نبرد سولفرینو را در کتابی با نام «خاطرات سولفرینو«، (2) منتشر کرد و در آن دو پیشنهاد برای کاهش آلام قربانیان جنگ ارائه کرد:

»نخست، تأسیس یک جمعیت امدادی داوطلب در هر کشور که در زمان صلح آموزش دیده باشند تا در زمان جنگ، خدمات درمانی و امدادی ارائه کنند. دوم، دولت‏های جهان در یک کنگره اجتماع کنند و اصل بین‏المللی تخلف‏ناپذیری را، که از طریق یک قرارداد ضمانت اجرا می‏یابد، تصویب کنند تا مبانی حقوقی حمایت از بیمارستان نظامی و پرسنل امدادی و درمانی را فراهم آورند.» پیشنهاد نخست دونانت به تأسیس صلیب سرخ و هلال احمر بین‏المللی و پیشنهاد دوم او در سال 1864 به تصویب کنوانسیون‏های ژنو راجع به بهبود شرایط مجروحان نظامی در جنگ منجر شد. (3) هر چند پیش از این تاریخ، دولت‏های جهان طی اعلامیه‏ی پاریس (در سال 1856) راجع به قواعد جنگ دریایی تلاش‏ها و حرکت‏های بین‏المللی خود را برای وضع و تدوین مقررات حقوق مخاصمات مسلحانه و حقوق بین‏الملل بشردوستانه را آغاز کرده بودند، اما پس از تدوین کنوانسیون‏های ژنو، توجه بین‏المللی به مسئله‏ی حمایت از افراد در درگیری‏های مسلحانه سیر شتابنده‏ای به خود گرفت. طی نیمه‏ی دوم قرن نوزدهم و نیمه‏ی نخست قرن بیستم، افزون بر دو سند مزبور (اعلامیه‏ی پاریس و کنوانسیون‏های ژنو(، اسناد بین‏المللی زیر در زمینه‏ی حقوق جنگ و حقوق بین‏الملل بشردوستانه به تصویب رسید:

1) اعلامیه‏ی سن‏پترزبورگ مورخ 29 نوامبر 1868 درباره ممنوعیت استفاده از گلوله‏های انفجاری کالیبر کوچک.

2) اعلامیه‏ی نهایی کنفرانس بروکسل در سال 1874 درباره مقررات و رسوم جنگ. این اعلامیه برای نخستین بار فرق میان نظامیان و غیرنظامیان را مشخص کرد.

3) عهدنامه‏های لاهه مورخ 29 ژوئیه 1899 مشتمل بر دو قرار داد و سه اعلامیه‏ی حقوق جنگ: قرارداد مربوط به قوانین و عرف‏های جنگ زمینی، قرارداد مربوط به شمول عهدنامه‏ی سال 1864 ژنو به جنگ دریایی و سه اعلامیه در زمینه‏ی رعایت حقوق بشر در جنگ زمینی.

4) عهدنامه‏ی سال 1904 لاهه درباره مصونیت کشتی‏های بیمارستانی.

5) عهدنامه‏ی مورخ 6 ژوئیه 1906 درباره حمایت از بیماران و مجروحان جنگی که عهدنامه‏ی سال 1864 ژنو را مورد تجدید نظر قرار داد.

6) عهدنامه‏های لاهه مورخ 18 اکتبر 1907 شامل سیزده قرارداد و سه اعلامیه، که به جز قرارداد شماره‏ی 1 بقیه درباره حقوق جنگ و بی‏طرفی است.

7) عهدنامه‏ی واشنگتن مورخ 6 فوریه‏ی 1922 درباره تحدید سلاح‏های دریایی و محدود کردن تعداد کشتی‏های جنگی و عدم استفاده از زیردریایی.

8) پروتکل ژنو مورخ 27 ژوئیه 1925 درباره منع استعمال گازهای خفقان‏آور، سمی یا مشابه آنها و نیز مواد میکروبی.

9) عهدنامه ژنو مورخ 27 ژوئیه 1929 درباره رفتار با مجروحان یا بیماران و سرنوشت اسیران جنگی. این عهدنامه مجددا عهدنامه 1864 ژنو را مورد تجدید نظر قرار داد.

10) پروتکل لندن مورخ 22 آوریل 1930 مربوط به قواعد جنگ دریایی.

11) قرارداد مورخ 1935 درباره حفاظت از بناهای تاریخی، مراکز علمی و هنری در زمان جنگ.

12) پروتکل لندن مورخ 6 نوامبر 1936 درباره ممنوعیت حمله به کشتی‏های بازرگانی یا زیردریایی‏ها. (4).

از میان اسناد مزبور، عهدنامه‏های 1907 لاهه مهم‏ترین سند بین‏المللی در زمینه‏ی حقوق مخاصمات مسلحانه محسوب می‏شوند. این عهدنامه‏ها هنوز از نظر حقوقی، الزام‏آورند و تقریبا تمامی مقررات به حقوق عرفی تبدیل شده است. در این عهدنامه، ماده‏ای با نام عضویت همگانی (5) گنجانده شده است که در گذشته، اثر و کارآیی این عهدنامه‏ها را، به دلیل استناد برخی از طرف‏های مخاصمه، مخدوش کرده است.

1) Henry Dunont.

2) A Memory of Solferino.

3) مأخذ 5، ص 11.

4) مأخذ 6، ص 80 تا 82.

5) General Participation Clause.