در حالی که بحثهای بسیار مناقشه آمیز و بسیار گسترده در سطح عمومی دربارهی ماهیت سیاست و قواعد بازی سیاسی در ایران وجود دارد، تعجب آور نیست که بحث درباره مسائل هستهای هنوز نسبتا محدود است. به گونهای که حتی صفوی، فرمانده سپاه نیز نتوانست با ارائه نظرات خود بحثی آزاد و گسترده را درباره نقش سلاحهای هستهای در تضمین امنیت ایران به راه اندازد. در این حال، مطبوعات نیز اغلب همچنان به بیان موضع رسمی ضد هستهای دولت ایران و ارائه تفاسیر مثبت از آن و نیز تأیید تعهدات رسمی این کشور در پایبند ماندن به قراردادها و معاهدات بین المللی ادامه میدهند. در مطبوعات بارها آمده است: ایران دارای بهترین سابقه در زمینهی کنترل تسلیحات و هنجارسازی در خاور میانه است، ایران از امضا کنندگان پیمان عدم گسترش سلاح هستهای (NPT) و معاهده سلاحهای بیولوژیکی (BWC) به شمار میرود. این کشور به طور یک جانبه، پیمان سلاحهای شیمیایی (CWC) را امضا و تصویب کرده است، در مذاکرات مربوط به پیمان جامع منع آزمایشات هستهای (CTBT) مشارکت کرده (1) و به طور یک جانبه، برنامه
موشکهای بالستیکی خود را محدود ساخته است؛ در برنامهی سازمان ملل برای ثبت تسلیحات شرکت کرده و در زمینه اتخاذ تدابیر اعتماد سازی منطقهای به ابتکاراتی دست زده است. افزون بر این، مطبوعات ایران همچنان از موشکافی و مداخلهی بیگانگان در آنچه که برنامه انرژی هستهای صلح جویانه ایران انگاشته میشود، انتقاد میکنند. (2).
بدین ترتیب بحث درباره برنامههای هستهای ایران از این سطح بالاتر نرفت تا این که حادثهای، درست در 30 کیلومتری مرزهای شرقی ایران رخ داد. (3) در واقع، آزمایش هستهای پاکستان در بلوچستان، حتی باعث شد که یک نماینده مجلس و
چندین خطیب نماز جمعه آشکارا خواستار تولید سلاحهای هستهای شدند. این امر باعث شد که گل آقا هفتهنامه معروف ایران کاریکاتوری را به چاپ برساند که در آن یک دهقان سعی میکرد قاطر هستهای را با هل دادن به حرکت درآورد. (4) تا جایی که به نماینده مجلس مربوط میشد، مسأله ساده بود و ایران نمیتوانست از پاکستان عقب بماند. از سوی دیگر، گل آقا در کاریکاتور خود این پرسش را مطرح میکرد که آیا نماینده مجلس فکر میکند که بمبهای هستهای را نیز میتوان مانند قاطر تنها با شلاق زدن به جلو راند؟
در ایران دیدگاهها نسبت به سلاحهای هستهای، مانند مثال فوق روشن و آشکار نیستند و هنوز بحثی آزاد، گسترده و منسجم دربارهی راهکارهای سیاست هستهای ایران صورت نگرفته است. دلیل این امر را باید در وضعیت حاد سیاست داخلی ایران ونیز در اعتقاد راسخ مقامات ایرانی، به عدم وجود برنامه هستهای جست و جو کرد. بیشتر اصلاح طلبان و روزنامه نگاران را که باید برنامه هستهای ایران را – در صورتی که واقعیت داشته باشد – افشاء سازند، معتقدند که ایران چنین برنامهای را در دستور کار خود ندارد. به گفتهی حمید رضا جلایی پور یکی از اصلاحطلبان و روزنامهنگاران برجسته: » تنها چیز هستهای در ایران، جامعه مدنی و توسعه سیاسی است » . (5).
با این حال، نشانههایی در دست است مبنی بر این که در قلمرو عمومی به این مسأله به صورت جدی توجیه میشود. چنانچه خواهیم دید، بحث مختصری که در ایران دربارهی سلاحهای هستهای وجود دارد – اگر واقعا چنین برنامههایی وجود داشته باشد – راهکارهای سیاسی است نه برنامههای موجود.
آزمایش اتمی جنوب آسیا، بحثهایی را در ایران برانگیخت مبنی بر این که
آیا جمهوری اسلامی از مسابقهی تسلیحاتی منطقهای بسیار عقب افتاده است؟ بسیاری از ایرانیها، تا حدودی به این دلیل که خواهان اعادهی نقش تاریخی کشور خود به عنوان رهبر هستند، به طور علنی و غیر علنی، قرار گرفتن ایران را در سطحی پایینتر از کشورهای همسایه که به تازگی هستهای شدهاند، به سخنی میپذیرند. بدین ترتیب، مباحث عمومی درباره پیامدهای آزمایشهای هستهای در پاکستان و هند برای ایران و همچنین در مورد راهکارهای سیاسی که ایران باید اتخاذ کند، آغاز شد. در این راستا، ماهنامه پیام امروز – که به دلیل موضعگیریهای مستقل و نظرات صریح خود درباره سیاست خارجی ایران مورد احترام است – معضل ایران را با عبارت زیر بیان کرد:
» مهمترین مسأله، ارزیابی تأثیر این رویداد بر ایران و نیز واکنش کشور ما نسبت به این تحول در منطقه است. در یک سو، ما دارای مرز مشترک با روسیه و پاکستان هستیم که هر دو دارای توانایی هستهای بالفعل هستند، از سوی دیگر عراق وجود دارد که بنا به گفتهی کارشناسان، دارای توانایی هستهای بالقوه می‌باشد و هر گاه فرصت کند، تلاشهای لازم را برای نیل به آن تعقیب خواهد کرد. اندکی دورتر، دو کشور اسراییل و هند قرار دارند که هر دو مجهز به سلاحهای هستهای هستند….
این تصویر، بازتاب موقعیت منطقهای خطرناکی است که کشور ما در آن قرار دارد و بیش از هر زمان دیگری به ما یادآوری میکند که باید در مورد منافع ملی خود به تفکر بپردازیم. » (6).
منافع ملی، در واقع موضوع اصلی مباحث عمومی سلاحهای هستهای هستند. با این حال، با توجه به این واقعیت که ایران از زمان قبل از انقلاب عضو NPT بوده است و تصمیم به پایبندی به سایر معاهدات مربوط به سلاحهای کشتار جمعی در
دوران پس از انقلاب اتخاذ شده است. لذا، موضوع مباحث عمومی سلاحهای هستهای، نمیتواند تنها درباره راهکارها و پیامدهای این سلاحها برای منافع ملی ایران باشد، بلکه جنبهی دیگر بحث، تعهدات بین المللی ایران است و این که با توجه به تصمیمات قبلی این کشور مبنی بر پشتیبانی از معاهدات، تصمیم به هستهای شدن برای ایران چه اثراتی در بر خواهد داشت؟
سرانجام این که، بحث درباره تعهدات بین المللی ایران باعث شده است هر دو طیف سیاسی کشور انتقادات مهمی را در مورد نحوه اداره سیاست خارجی ایران در سالهای اخیر مطرح کنند. در مقالهی حاضر، چنین استدلال خواهد کرد که بحث درباره هدایت سیاست خارجی شاید مهمترین میراث بحث کنونی درباره سلاحهای هستهای باشد.
1) این پیمان را در 1916 به امضا رساند، اما هنوز آن را به تصویب نرسانده است. مجلس ایران در 4 ژانویه 2000، در مورد لایحه پیوستن ایران به اجلاس مقدماتی بین المللی برای CTBT را به مدت 6 ماه به تعویق انداخت. دولت از مجلس خواسته بود که عضویت ایران در این اجلاس را بپذیرد. تصمیم به تعویق انداختن این امر، پس از امتناع سنای آمریکا از تصویب پیمان صورت گرفت.
2) برای بیان روشن شدن این موضوع رجوع کنید به، جلیل روشندل و سعیده لطفیان » برنامههای اتمی ایران و تبلیغات خارجی » ، که در روزنامه همشهری، 22 و 25 آوریل 1996 چاپ شد. همچنین .Scott Peterson,”Is Iran Next Power on Nuclear Stage”, Christian Science Monitor, July 8, 1998پترسون در مورد کاریکاتوری گزارش میدهد که در یکی از روزنامههای تهران انتشار یافته و اشاره به نکتهای دارد که بسیاری از ایرانیان آن را جالب میدانند: » عمو سام با ذرهبین به ایران نگاه میکند تا شواهدی در مورد فعالیتهای هستهای بیابد. بی آنکه توجه کند ابرهای قارچ مانند ناشی از آزمایشات اخیر در هند و پاکستان به هوا بر میخیزد » .
3) نزدیکی محل آزمایشات هستهای به ایران مسألهای بود که در مطبوعات ذکر شد. برای مثال: گل آقا، کاریکاتوری را چاپ کرد که در آن یک ایرانی به یک مرد پاکستانی میگوید: » صاحب! ما مریضی داریم که دارد استراحت میکند. لطفا بمبها را چند کیلومتر دورتر منفجر کنید » . (27 اوت 1998(.
4) گل آقا، 17 سپتامبر 1998.
5) ارتباطات شخصی، ژانویه 2000.
6) » در همسایگی اتفاق افتاد » ، پیام امروز 24 تیر 1377؛92.
