پاکستان و شرق

در سال‏های اخیر، برخی از مباحث مربوط به تهدیدات استراتژیک ایران است که به پاکستان نیز ارتباط پیدا می‏کند. شماری از مفسران، ایران در منگنه‏ی صدام حسین و طالبان توصیف کرده و برخی دیگر احتمال یک صدام حسین پاکستانی را مطرح کرده‏اند. ایران در مقایسه با این همسایگان، میانه‏رو و با ثبات به نظر می‏رسد.

با این حال، اگر همسایگان نامطمئن، دلیلی برای ایران، جهت دستیابی به سلاح‏های هسته‏ای باشند، بی گمان ترکیه در اول صف قرار خواهد داشت. روابط ایران با پاکستان به طور سنتی خوب بوده است. در زمان جنگ سرد، هر دو کشور به غرب گرایش داشتند. شاه نیز طی درگیری‏های هند و پاکستان، در سال‏های 1965 و 1971 از این کشور حمایت کرد. در اواسط دهه‏ی 1970 این وضعیت با بهبود روابط ایران با هند که متحد استراتژیک و تجاری بلند مدتی به شمار می‏رود توازن بیشتری پیدا کرد. روابط با پاکستان در طول دهه 80، با وجود بروز درگیری‏های فرقه‏ای در این کشور، همچنان خوب باقی ماند. ولی حمایت هر دو کشور از مجاهدین افغان، به دیدگاه مشترک در قبال آینده‏ی افغانستان تبدیل نشد. ایران در پی ایجاد یک دولت ائتلافی چند قومی، به عنوان بهترین راه حل برای ایجاد نظم در کشور همسایه‏اش افغانستان بود، در حالی که پاکستان به دلایل قومی و نژادی استراتژی حمایت از طالبان را که بیشتر، پشتون هستند، تعقیب می‏کرد. طالبان که از جمله بنیادگرایان سنی مذهب هستند، با شیعیان در افغانستان دشمنی داشته و در نتیجه با ایران نیز که دارای اکثریت شیعه بوده و منافعش در حمایت از هم‏کیشان خود در آن سوی مرز می‏باشد، دشمنی دارند. حمایت پاکستان از طالبان و سرکوب شیعیان افغانستان، همراه با افزایش خشونت‏های فرقه‏ای در داخل پاکستان، باعث تغییر نگرش ایران نسبت به پاکستان شده است.

مسائل استراتژیکی دیگری نیز به تیرگی این روابط کمک کرده‏اند. یکی از این مسائل این واقعیت است که برخی ایرانی‏ها می‏گویند که پاکستان در مقایسه با گذشته از موضع بالاتری با ایران برخورد می‏کند (برخی از مقامات ایرانی این موضوع را به هسته‏ای شدن پاکستان نسبت می‏دهند(. (1) پاکستانی‏ها در مقابل می‏گویند که ایرانی‏ها از این که پاکستان فن‏آوری هسته‏ای خود را در اختیار تهران نگذاشته است، عصبانی هستند. (2) مسأله‏ی دیگر، احتمال همکاری هسته‏ای بین پاکستان و عربستان سعودی می‏باشد. همگان می‏دانند که پاکستان در گذشته همکاری‏های نظامی و امنیتی با دولت سعودی داشته است. این همکاری‏ها در زمان حمایت دو کشور از مجاهدین افغانی علیه شوروی بیشتر شد. از آن زمان به بعد همکاری دو کشور در حمایت از طالبان ادامه یافت. ایرانی‏ها، گمان می‏کنند که دیدار (بی سابقه) شاهزاده سلطان، وزیر دفاع سعودی، از تأسیسات غنی سازی اورانیوم پاکستان در سال 1999، نشانه‏ی همکاری‏های بیشتر و گسترده‏تر بین دو کشور باشد. ایران نیز در مقابل، از روابط با هند بهره‏برداری کرده و در پی تحکیم پیوندهایش با قدرت مسلط شبه قاره هند می‏باشد و تا جایی که منافع ملی ایران بر منافع فکری و مذهبی‏اش تقدم داشته باشد، تهران منافع مشترک بیشتری با هند سکولار خواهد داشت تا با پاکستانی که دچار تفرقه می‏باشد.

همان گونه که یک محقق هندی گفته است:

» هند و ایران، دست به دست هم می‏دهند تا از طریق زمینی (راه بندر عباس و تهران(، آسیای جنوبی را به آسیای مرکزی متصل کنند. » (3).

بزرگ‏ترین تهدیدی که امروزه پاکستان می‏تواند برای ایران ایجاد کند، ناشی از در هم گسیختگی و ضعف دولت مرکزی این کشور است. برای رفع این مشکل، باید افراط گرایی در پاکستان کنترل شود، وضع مالیات‏ها اصلاح شود، اصلاحات شکل جدی به خود بگیرد، به فساد و خویشاوند سالاری پایان داده شود و یک سیاست اقتصادی صحیح، همراه با کاهش مخارج نظامی به اجرا درآید. در همین حال، پاکستان، هند را رو در روی خود دارد، کشوری که از نظر اقتصادی به خود متکی است و از نظر نظامی و در زمینه‏ی سلاح‏های متعارف و هسته‏ای نیز نسبت به پاکستان برتری دارد. به همین دلیل، برنامه‏ی سلاح‏های هسته‏ای پاکستان به روشنی بازتاب رقابت این کشور با هند است.

می‏توان چنین استدلال کرد که این سلاح‏ها از نظر پاکستانی‏ها، بقای کشور را تضمین می‏کنند و در نتیجه به یک تهدید واقعی پاسخ می‏دهند. پاکستان با توجه به ضعف‏های استراتژیک خود (از جمله نداشتن عمق(، به اندازه کافی سرگرم مقابله با مشکلات داخلی و رویارویی با هند است و دیگر نمی‏تواند دشمنان بیشتری برای خود بتراشد.

با توجه به این مطالب، چه تهدید دیگری از طرف شرق متوجه ایران است؟ یک افغانستان بی ثبات، برای ایران خوشایند نیست. یک همسایه‏ی متخاصم، به ویژه همسایه‏ای که شیعیان را تهدید می‏کند، مایه‏ی سرزنش دائمی ایران شیعه مذهب است و ممکن است منجر به زد و خوردهای مرزی و حوادث مشابه شود. ایران نشان داده است که هیچ گونه تمایلی به درگیر شدن در مسائل سیاسی افغانستان یا توسل به » جنگ تنبیهی » و یا » دادن درس به طالبان » ندارد. حمایت پاکستان از طالبان بر روابط میان ایران و پاکستان سنگینی خواهد کرد؛ اما بعید است منجر به بروز جنگ شود چه رسد به این که نیاز به سلاح‏های هسته‏ای باشد. پاکستان اولویت را به مسائل مرزهای شرقی خود داده است و خواهد داد. رقابت استراتژیک این کشور با

ایران در این منطقه بسیار بعید است.

بزرگ‏ترین تهدید برای ایران در این منطقه، فروپاشی نظام سیاسی کشورها و یا دست داشتن آنها در جرایم فراملی، از جمله قاچاق مواد مخدر است. امروزه قاچاق مواد مخدر هزینه‏های اجتماعی و اقتصادی جدی، برای ایران و همسایگانش به بار می‏آورد. به طور کلی، برای رفع این مسائل سلاح‏های هسته‏ای هیچ کاربردی ندارند، اما از جمله موضوعات امنیتی هستند که باید هر چه زودتر مورد رسیدگی قرار گیرند.

1) گفت و گوهای خصوصی با ایرانیان، 2000 / 1999.

2) مصاحبه با مقامات پاکستانی، 1999.

3) Bahbani Sengupta, “India in the 21 st. Century” International Affairs. April 1997, vol.73 No2,p.309.