تعهدات ایران در برابر پیمان‏های بین المللی

فعالیت‏های ایران در دستیابی به سلاح‏های کشتار جمعی در چهار زمینه انجام

می‏شود: هسته‏ای، شیمیایی، بیولوژیکی و سیستم‏های موشکی. هر یک از این‏ها مستلزم تفسیرها و واکنش‏های متفاوتی است. برنامه فرضی سلاح‏های هسته‏ای ایران باید در چارچوب ملاحظات گسترده‏تر کنترل تسلیحات جهانی و منطقه‏ای مورد بررسی قرار گیرد. بر خلاف هند، پاکستان و اسراییل که هیچ گاه پیمان عدم گسترش سلاح‏های هسته‏ای)NPT(را امضا نکرده و در نتیجه نسبت به آن تعهدی ندارند، ایران عضو این پیمان است. ایران یکی از طرفداران اصلی برنامه‏ی عدم گسترش در مجامع بین‏المللی گوناگون، از جمله کمیته خلع سلاح در ژنو و کنفرانس‏های بازنگری NPT که هر پنج سال یک بار در نیویورک برگزار می‏شود، بوده است. ایران در این مجامع و با پشتیبانی قابل توجه دیگر کشورهای در حال توسعه، با قدرت تمام استدلال کرده است که معیاری دو گانه، در سیاست آمریکا در رابطه با برنامه عدم گسترش وجود دارد. برای مثال، ایالات متحده هرگز مشکلی را که برنامه هسته‏ای اسراییل پدید آورده است، مطرح نمی‏کند و این استدلال گذشته از شعارهای همیشگی جهان عرب می‏باشد؛ مبنی بر این که سلاح‏های هسته‏ای اسراییل محرکی برای بلند پروازی‏های هسته‏ای عراق و ایران هستند.

پنج قدرت هسته‏ای موجود (ایالات متحده، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین(، عضو پیمان NPT نیستند و این، بدان معنی است که آنها می‏توانند سلاح‏های هسته‏ای خود را نگه دارند. با این حال، به موجب شرایط NPT این کشورها ملزم هستند که برای کاهش زرادخانه هسته‏ای خود به طور جدی تلاش کنند. این کشورها همچنین توافق کرده‏اند که فن‏آوری غیر نظامی هسته‏ای را در اختیار کشورهای عضو پیمان که فاقد سلاح‏های هسته‏ای هستند، قرار دهند تا در زمینه‏ی برنامه‏های هسته‏ای غیر نظامی، برای امر پژوهش و تأمین انرژی به آنها یاری شود؛ اما در همین جاست که معضل وجود دارد.

این چهار دولت که به طور رسمی از سلاح‏های هسته‏ای برخوردارند، عضو

سازمان دیگری به نام » گروه عرضه کنندگان فن آوری هسته‏ای » (1) نیز هستند که برای جلوگیری از صادرات تکنولوژی‏های هسته‏ای – و از جمله غیر نظامی – به کشورهایی که NPT را امضا نکرده‏اند طراحی شده است. تناقضی ذاتی در مفاد NPT و اقدامات یک جانبه گروه عرضه کنندگان تکنولوژی هسته‏ای، برای محدود ساختن انتقالات این فن آوری وجود دارد. این امر به مسأله شمال – جنوب تبدیل شده است و ایران رهبری مباحثی را در این زمینه بر عهده دارد. بر این اساس، کشورهای شمال سعی می‏کنند کشورهای جنوب را از دسترسی به تکنولوژی هسته‏ای محروم سازند، یعنی همان استدلالی که هندی‏ها سال‏هاست مطرح می‏کنند. معیار دوگانه‏ی ایالات متحده در این زمینه، خشم ایران را در مورد چگونگی برخورد با مسائل هسته‏ای تشدید کرده است. آمریکا با کره شمالی به توافقاتی دست یافت، مبنی بر این که در ازای از دست دادن توانایی‏های هسته‏ای کره شمالی در زمینه سلاح‏های هسته‏ای، راکتورهای آبی سبک در اختیار این کشور قرار دهد؛ ولی آمریکا از دست زدن به معامله‏ای مشابه با ایران امتناع می‏کند.

ایالات متحده بر این موضوع پافشاری می‏کند که نباید تکنولوژی هسته‏ای غیر نظامی به ایران عرضه شود، و در این زمینه، دیگر اعضای گروه عرضه کنندگان تکنولوژی هسته‏ای را برای رعایت این مسأله تحت فشار قرار می‏دهد. روسیه با این سیاست موافق نیست و چنین استدلال می‏کند که روابط این کشور از نظر عرضه‏ی فن‏آوری هسته‏ای با ایران، – به لحاظ فنی کاملا – قانونی بوده و مطابق با تعهدات این کشور، در قبال پیمان NPT می‏باشد. کشورهای غربی نیز معتقدندگر چه ایران هنوز از نظر فنی پای‏بند به تعهدات خود در قبال پیمان NPT است، با این حال این کشور به طور پنهانی برنامه‏ی سلاح‏های هسته‏ای خود را تعقیب می‏کند تاکنون از

خطوط قرمزی که آژانس بین المللی انرژی اتمی (2)،

(IAEA) مشخص کرده، عبور نکرده است. به عبارت دیگر، ایران برای ساخت بمب برنامه‏ای دراز مدت، دارد. این موضوع را دستگاه‏های اطلاعاتی دست کم چهار کشور – آمریکا، بریتانیا، آلمان و اسراییل – تأیید کرده‏اند. بحث‏هایی در این زمینه وجود دارد که برنامه‏های هسته‏ای ایران چه هدفی را تعقیب می‏کند و چه هنگام عملیاتی می‏شود، اما هیچ بحثی درباره این واقعیت وجود ندارد که ایران فعالیت‏هایی را که در پیش گیرد که به ساخت سلاح‏های هسته‏ای کمک کند.

یکی از راه‏های ارتقای جایگاه بین المللی ایران، موافقت این کشور با تصویب دو پروتکل الحاقی IAEA می‏باشد که پس از تجربیات فاجعه بار IAEA با عراق، پیش از جنگ 1992 طراحی شدند. در آن زمان آشکار شد که عراق، در حالی که از بازرسی‏های IAEA استقبال می‏کند، به طور پنهانی برنامه‏ی مهمی را در زمینه سلاح‏های هسته‏ای آغاز کرده و بازرسان IAEA را فریب داده است. بدین ترتیب کشورهای عضو پیمان، دو شرط جدید پروتکل IAEA را که گاه به عنوان برنامه «2 + 93» شناخته می‏شود، برای پر کردن این خلاء و دشوار ساختن انجام فعالیت‏های پنهانی و مشکوک از دید بازرسان IAEA، طراحی کردند. تاکنون ایران از تصویب شروط 2 به اضافه‏ی 93 خودداری کرده است، چرا که همچنان فن آوری هسته‏ای غیر نظامی برای راکتور بوشهر در اختیار این کشور قرار داده نمی‏شود. در نتیجه دور باطلی پدید می‏آید: بدون پای بندی به برنامه 2 به اضافه‏ی 93، بازرسی‏های IAEA از تأسیسات هسته‏ای ایران توسط دستگاه‏های اطلاعاتی غرب جدی گرفته نمی‏شود. با این حال، ایران 2 به اضافه‏ی 93 را امضا نخواهد کرد مگر این که تعهد کاملی براساس فراهم آوردن فن‏آوری هسته‏ای غیر نظامی، به دست آورد. مقامات آمریکایی معتقد نیستند که این

بده بستان در حال حاضر ارزشمند باشد، چرا که آنها به دولت ایران اعتماد ندارند. آنها معتقدند که ایران 2 به اضافه‏ی 93 را تصویب کند و سپس بتواند به صورت نامحدود فناوری هسته‏ای غیر نظامی دریافت کند، مدت زمانی را که برای ساخت بمب نیاز دارد، بیشتر کاهش خواهد داد. تنها راه شکستن این حلقه برای آمریکا و متحدینش این خواهد بود که جزئیات بیشتری از آن دسته فعالیت‏های ایران که NPT را نقض می‏کند، افشا کنند. با این حال، این امر منابع اطلاعاتی مهمی را به مخاطره انداخته و کل طیف عملیات ضد اطلاعاتی را در معرض خطر قرار خواهد داد.

ایران همچنین قرار داد سلاح‏های شیمیایی (3))CWC(را امضا کرده و به تصویب رسانده است. شرایط بازرسی در این قرارداد به گونه‏ای وضع شده است که این پیمان را از دیگر پیمان‏های بین المللی کنترل تسلیحات، بسیار مداخله جویانه‏تر نشان می‏دهد. کلیه‏ی کشورهایی که CWC را به تصویب رسانده‏اند، باید اعلامیه‏ای را به سازمان منع سلاح‏های شیمیایی (4))OPCW) تسلیم کنند که نشان دهد چه قابلیت‏هایی از نظر سلاح‏های شیمیایی در گذشته در حال داشته‏اند و دارند و نیز چه اقداماتی برای رهایی از این سلاح‏ها انجام داده‏اند. بر این اساس، ایران فاش کرده است که دارای برنامه سلاح‏های شیمیایی در ماههای پایانی جنگ ایران و عراق بوده است، اما ادعا می‏کند که در حال حاضر، هیچ سلاح شیمیایی در اختیار ندارد و تمام تأسیساتی را که در جریان جنگ ایجاد کرده بود، نابود ساخته است. بسیاری از ناظران غربی، به این اعلامیه با شک و تردید می‏نگرند. ایران هنوز مورد بازرسی غافل گیرانه قرار نگرفته است (امری که تحت شرایط پیمان CWC امکان پذیر است(. و این مسأله بیشتر به این دلیل بوده است که چندین کشور دیگر، هنوز به طور

کامل مقتضیات مربوط به تصویب آن را برآورده نساخته‏اند؛ از جمله تا همین اواخر، ایالات متحده مراحل تصویب آنرا تکمیل نکرده بود. ایرانی‏ها با هیجان زیاد چنین استدلال می‏کنند که آنها بیش از هر کشور دیگری، از موفقیت CWC سود می‏برند چرا که در زمان جنگ مورد حملات شیمیایی شدید عراق قرار نگرفته‏اند. از سوی دیگر، شمار اندکی از تحلیل‏گران معتقدند، تا زمانی که عراق همچنان دولتی ماجراجو و مجهز به قابلیت سلاح‏های شیمیایی باقی بماند ایران از راهکار سلاح‏های شیمیایی چشم‏پوشی نخواهد کرد. (5).

در مورد قرار دادن سلاح‏های بیولوژیکی (6))BWC(، باید گفت که ایران از امضا کنندگان آن است، اما به دلیل این که این قرارداد هنوز مورد تجدید نظر قرار نگرفته و توافقی نیز در مورد پروتکل (یادداشت تفاهم‏ها(ی آن صورت نپذیرفته است، لذا دارای آثار الزام آور نیست. با این حال، ایران ادعا می‏کند که به آن پای بند است؛ و تحلیل گران کمی در ایالات متحده این ادعا را باور دارند.

در مورد برنامه موشکی ایران، مسائل متفاوتی وجود دارند. هیچ پیمان بین المللی وجود ندارد که ایران یکی از طرف‏های آن باشد و توانایی این کشور را برای تهیه و ساخت موشک محدود سازد. گرچه برنامه‏ی کنترل فناوری موشکی (7))MTCR(برای جلوگیری از انتقال این فن آوری از قدرت‏های پیشرفته به قدرت‏های خواهان دستیابی به موشک طراحی شده است، اما این برنامه در مورد دریافت کنندگان این فن آوری اعمال نمی‏شود. از این رو، روسیه و چین که هر دو عضو این برنامه هستند، ممکن است فن آوری موشکی را به ایران عرضه کرده باشند، اما در این صورت آنها

هستند که برنامه کنترل پای‏بند نبوده‏اند، نه ایران.

ایران برنامه‏ی موشکی خود را، جزء مهم خط مشی سیاسی و امنیتی کشورش تلقی می‏کند. در برنامه موشکی این کشور، دو نوع موشک مورد توجه هستند: برنامه موشک‏های کروز که مبتنی بر طرحی است که ابتدا چینی‏ها ارائه دادند، یعنی موشک ضد کشتی کرم ابریشم (8) و برنامه MSS از مدل‏های موشک اسکود (9) ساخت شوروی و موشک نو – دونگ (10) ساخت کره شمالی مشتق شده است. آخرین مدل SSM، یعنی شهاب 4 دوباره مورد آزمایش قرار گرفت و گمان می‏رود که دارای برد کافی برای هدف قرار دادن اسراییل باشد. ایران به مناسبت‏های مختلف این موشک‏ها را به نمایش عموم گذاشته است و با اشاره تلویحی به آنها، بیانیه‏های سیاسی جالبی صادر کرده است. در یکی از بیانیه‏ها که به زبان انگلیسی نوشته شده بود – تا جهانیان از آن آگاه شوند – به انهدام قریب الوقوع اسراییل و » له کردن آمریکا در زیر پا » اشاره شده بود. (11) بحثی در میان تحلیل‏گران غربی درباره میزان پیشرفته بودن برنامه موشکی ایران مطرح است. بی گمان، روس‏ها در زمینه دانش و سیستم‏های هدایت موشک کمک‏هایی به این کشور کرده‏اند، اما ایران تا مرحله‏ی دست یافتن به توانایی کامل تولید موشک، فاصله زیادی دارد. با این حال، اگر ایران تنها بخواهد با یک یا دو موشک و با نصب کلاهک‏های هسته‏ای به روی آنها همسایگان خود را مورد تهدید قرار دهد، این برنامه احتمالا کفایت خواهد کرد.

برنامه موشکی ایران، گرچه از نظر نظامی چندان سودمند نیست، ولی برای اسراییل و یا یک همسایه کوچک، سلاحی واقعی خواهد بود. دقت عمل چنین موشکی ممکن است بسیار اندک باشد، اما این امر نمی‏تواند اطمینان خاطری برای کشورهای مورد هدف ایران ایجاد کند. از این رو، کشورهایی مانند اسراییل این برنامه‏ها را بسیار جدی می‏گیرند.

مسأله دیگر این است که ایران همچون سایر کشورهای در حال توسعه، موشک و به ویژه SSM را، جانشینی برای هواپیماهای جنگی پیشرفته می‏داند. متحدین آمریکا، مانند امارات متحده عربی و عربستان سعودی دارای هواپیماهای جنگی بسیار پیشرفته‏تری نسبت به ایران هستند، چرا که تولید کنندگان اصلی غربی، تمایلی در فروش هواپیماهای پیشرفته به جمهوری اسلامی ندارند. بنابراین، از دیدگاه ایران، دلایل تهیه و ساخت موشک‏هایی که دارای کلاهک‏های جنگی متعارف و غیر متعارف، جهت راهکارهای نظامی علیه دشمنان مختلف، توجیه پذیر است.

همه‏ی این مطالب، مؤید آن است که متوقف ساختن برنامه‏های موشکی ایران برای ایالات متحده – حتی در صورت بهبود روابط – دشوار خواهد بود. آنچه که می‏تواند امیدوار کننده باشد، این است که ایران از ساخت موشک‏های بالستیکی بین قاره‏ای که بتواند بالقوه ایالات متحده را مورد تهدید قرار دهد، چشم پوشی کند. این در حالی است که ایران، حتی با ساخت و تهیه‏ی موشک، قوانین بین المللی را نقض نمی‏کند، زیرا این موضوع در طبقه‏ی دیگری نسبت به فعالیت‏های این کشور در عرصه‏ی هسته‏ای شیمیایی و بیولوژیکی (زیستی(، قرار می‏گیرد.

1) Nuclear Suppliers Group.

2) International Atomic Energy Agency.

3) Chemical Weapons Convention.

4) Organization to Prohibit chemical Weapons.

5) باید خاطر نشان ساخت که چندین کشور عرب به ویژه سوریه و مصر CWC را حتی امضا نیز نکرده‏اند، چه رسد به این که آن را تصویب کنند!.

6) Biological Weapons Convention.

7) Missile Technology Control Regime.

8) Silkworm anti- ship missile.

9) Scud.

10) No- Dong.

11) Amin Tarzi, “irans Missile Test Sends Mixed Messages”, Center for NonProliferation Studies, Monterey Institute of International Studies, August26,2000)WWW.cns.mirs.edu(.