چگونگی انتخاب منطقه و تلاش‏های سیاسی

فرمان امام برای شکستن محاصره آبادان، اهمیت و ارزش منطقه، موقعیت نیروهای خودی و موقعیت زمین با توجه به نحوه استقرار دشمن و اتکا بر پل‏های نصب شده روی رودخانه کارون، سبب شد تا سپاه توجه خاصی به این منطقه کند. در این میان، فرمان امام بیش از هر عامل دیگری در شکل دهی تفکر و ذهنیت مسئولان، فرماندهان و نیروهای سپاه و تلاش‏های این نهاد نقش کلیدی و تعیین کننده داشت. سردار رضایی در این باره می‏گوید:

»حضرت امام مدت‏ها بود که دستور داده بودند که حصر آبادان باید شکسته شود، اما مدیریت اولیه جنگ بهای لازم را به این کار نمی‏داد و حتی بقایای این مدیریت هم با این که آقای بنی‏صدر کنار رفته بود، باز به سختی زیر بار حمله به این منطقه می‏رفتند، به طوری که در فروردین سال 1360 طرح اولیه سپاه آماده شد، ولی شش ماه طول کشید تا این عملیات اجرا شد.«(1).

بدین ترتیب، از فروردین 1360 سپاه طرح‏ریزی عملیات را به طور جدی آغاز کرد.(2) در اردیبهشت همان سال، مراحل طرح‏ریزی و سپس، پیگیری تصویب عملیات با ترکیب برادران رضایی، رحیم صفوی، شهید باقری، غلامعلی رشید و سرهنگ صیاد شیرازی (3) به

شکل جدی‏تری ادامه یافت. همچنین، پس از ملاقات سرهنگ صیاد شیرازی با رئیس وقت شورای عالی دفاع (آیت الله خامنه‏ای) و أخذ تدبیر از ایشان، قرار شد این عملیات به صورت مشترک با نیروهای ارتش انجام شود. (4) در این میان، برادران رحیم صفوی، غلامعلی رشید و شهید حسن باقری نخستین طرح پیشنهادی منسجم و کامل عملیات را در اوایل خرداد 1360 برای بنی‏صدر تشریح کردند. (5) نماینده سپاه نیز طرح را در جلسه‏ای که نماینده حضرت امام، آقای هاشمی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش و سایر اعضای شورای عالی دفاع حضور داشتند، ارائه کرد که مورد تصویب قرار گرفت. در این حال، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش با توجه به این که لشکر 77 خراسان مسئولیت این منطقه را بر عهده داشت، گفت: «لشکر 77 باید این طرح را قبول کند«؛(6) در پی این تصمیم و با تلاش‏ها و اقداماتی که صورت گرفت، سرانجام لشکر 77 طرح را پذیرفت و برای انجام دادن آن متقاعد شد. (7).

در اواخر خرداد 1360 جلسه دیگری با شرکت جانشین ریاست ستاد مشترک ارتش، فرمانده نیروی زمینی، فرماندهان لشکرهای 16، 21، 77، 92 ارتش و فرمانده سپاه پاسداران خوزستان و با حضور حجت الاسلام اشراقی نماینده حضرت امام و دکتر چمران در دفتر فرماندهی لشکر 92 زرهی اهواز تشکیل و در مورد چگونگی ادامه نبرد بحث شد.

در این جلسه، فرمانده نیروی زمینی ارتش بر پایه طرح جدید سپاه، بر شکستن محاصره آبادان تأکید داشت حال آن که با جانشین ریاست ستاد مشترک ارتش بر حمله به بستان به عنوان تقدم نخست پافشاری می‏کرد. بدین ترتیب، توافق لازم به دست نیامد،(8) ولی سپاه به تلاش‏های خود ادامه داد، چنان که در نهم تیر 1360 – یعنی ده روز پس از جلسه بررسی طرح‏های یاد شده – فرمانده سپاه پاسداران خوزستان (9) طرحی را ارائه کرد که مربوط به عملیات آفندی قاطع در منطقه ماهشهر و آبادان بود. این طرح قابل اجرا تشخیص داده شد،

اما به سبب مشکلاتی که وجود داشت، اجرای آن تا شهریور ماه 1360 مسکوت ماند.(10) – (11) از اوایل شهریور 1360 بار دیگر مقدمات اجرای عملیات فراهم و طرح به واحدها و قرارگاه‏ها ابلاغ شد. (12).

1) مأخذ 10، 12 / 7 / 1375.

2) مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه اختصاصی نویسنده کتاب با سردار رحیم صفوی.

3) امیر شهید صیاد شیرازی در آن هنگام پس از درگیری با بنی‏صدر از ارتش اخراج شده و به نیروهای سپاه پیوسته بود.

4) این توضیح بر اساس دست نوشته سردار غلامعلی رشید بر حاشیه کتاب حاضر تنظیم شده است.

5) در 5 خرداد 1360 برادران سرلشکر رحیم صفوی و شهید حسن باقری برای توضیح طرح سپاه با بنی‏صدر ملاقات کردند.[سند شماره 402 / د، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر ثبت جنگ (یادداشت‏های روزانه شهید حسن باقری(، 1 / 1 / 1360 – 26 / 12 / 1360[.

6) مأخذ 34.

7) متأسفانه در جزوه نقد کتاب از خونین شهر تا خرمشهر، طرح‏ریزی عملیات به لشکر 77 نسبت داده شده است حال آن که در آن وضعیت به هیچ وجه اندیشه عملیات آفندی گسترده در باور و ذهنیت مسئولان نیروی زمینی ارتش و لشکر 77 وجود نداشت.

8) مأخذ 32، صص 248 و 249.

9) در کتاب ارتش در 8 سال دفاع مقدس به اشتباه سرلشکر رحیم صفوی فرمانده سپاه خوزستان معرفی شده است در حالی که وی در آن هنگام فرمانده عملیات جنوب بود. در آن زمان دریابان علی شمخانی فرماندهی سپاه خوزستان را بر عهده داشت.

10) در کتاب ارتش، بار دیگر به مذاکرات فرماندهان سپاه با فرمانده لشکر 77 اشاره می‏شود. بدون آن که تاریخ آن را ذکر شود. اما مسئله مهمی که در این جا به آن اشاره شده است، مخالفت فرمانده وقت نیروی زمینی با اجرای طرح می‏باشد؛ «اتفاقا چند روز بعد فرمانده نیروی زمینی، سرتیپ ظهیرنژاد، مجددا به خوزستان آمد و درباره آن طرح مذاکره شد. فرمانده نیرو در آن اوضاع اجرای طرح را تأیید نکرد و در نتیجه مسکوت ماند و طرح اجرای تک‏های محدود و محلی مانند سابق، تدبیر کلی هدایت جنگ قرار گرفت.«(سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد سوم، ص 250(.برابر این گزارش، مخالفت فرمانده وقت نیرو مانع از اجرای طرح شد، به همین دلیل پس از تشکیل جلسه شورای عالی دفاع در محضر امام در تاریخ 24 مرداد 1360، امام فرمودند: «چرا حمله نمی‏کنید و بنی‏صدر هم همیشه امروز و فردا می‏کرد و می‏گفت یک ماه دیگر طرح داریم… اگر نمی‏خواهید بجنگید بگویید تا ما تکلیف خودمان را بدانیم.» در این جلسه، امام در واقع، با توجه به اوضاع سیاسی داخلی کشور، بر اجرای عملیات و کسب پیروزی تأکید داشتند، لذا فرماندهان ارتش را مورد خطاب قرار داده و از سپاه نیز گلایه کردند.«(سند شماره 2502 / 1 / 1 / 302، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ (یادداشت‏های روزانه شهید حسن باقری(، 17 / 5 / 60(.

11) پیشین، ص 250.

12) گفتنی است که مقدمات اجرای عملیات ثامن الائمه (ع) در چند مرحله انجام گرفت که عبارت بود از تهیه طرح اولیه در سپاه بر مبنای فرمان امام و تصویب آن در شورای عالی دفاع، ایجاد هماهنگی بین سپاه و ارتش، شناسایی منطقه، طرح‏ریزی عملیات، سازمان‏دهی نیروها، آماده سازی منطقه و سپس اجرای عملیات در پنجم مهم 1360 که منجر به شکستن محاصره آبادان شد.