پروتکل الحاقی نخست سال 1977، قواعدی را درباره رزمندگان در حین مخاصمات مسلحانه مقرر کرده است که بر مبنای آن حقوق دولتهای درگیر در انتخاب روش‌ها و وسایل جنگ محدود میگردد. از کار انداختن و درهم کوبیدن نیروهای نظامی دشمن، تا مدتها سنگ بنای تمامی اقدامها در جنگ بود. ضرورت، قانون نمیشناخت و متخاصمان، نیروی خود را در حد توان به کار میبردند تا ارادهی طرف مقابل را از بین ببرند. با وجود این، «اصول انساندوستانه» در پی استقرار هنجارهای رفتاری مثبت انسانی در عرصههایی بوده است که کینههای متقابل و تمایل به وارد کردن آسیب به حریف را دربر داشته است. (1).
در واقع، همواره تاریخ حقوق جنگ، عرصهی توازن در حال حرکت میان دو نیروی پویا در جامعه، یعنی ضرورتهای انسانی و نظامی بوده است. از این دو یکی ذهنی و شخصی است که به ایدههای اخلاقی غالب و درجهی احساسات و عواطف جامعه وابسته است و حاصل کنشهای متقابل اجتماعی است و دیگری، عینی است که به تکامل فناوری نظامی و اندیشهی استراتژیک بستگی دارد. میان این دو نیرو، رابطهی دیالکتیک وجود دارد که در مسیر تاریخ مضامین، عرصهها و ویژگیهای حقوق جنگ را در هر برهه از زمان تعیین میکند. تا نیمهی دوم قرن نوزدهم، این توازن تحت سیطرهی حقوق بینالملل عرفی قرار داشت، اما پس از آن، به تدریج، به عرصهی حقوق قراردادی راه یافت. برای نخستین بار، در حقوق قراردادی به این امر توجه شده که «متخاصمان حق ندارند هر وسیلهای را که دلشان میخواهد برای مغلوب کردن دشمن به کار برند.» (2).
این قاعدهای است که در مادهی 22 مقررات لاهه 1899 – 1907 آمده است و تقریبا به صورت مشابهی در بند 1 مادهی 35 پروتکل الحاقی سال 1977 منضم به کنوانسیونهای چهارگانه اوت 1949 ژنو تکرار شده است (در هر مخاصمهی مسلحانهای حق طرفها در انتخاب روش‌ها یا وسایل جنگ نامحدود نیست(.
قاعدهی مزبور بر کل موضوع حاکم است. ترمینولوژی یا واژههای به کار برده شده با دقت انتخاب شده است. در متن نخستین کنوانسیونهای 1899 – 1907، لفظ «وسایل» جنگ به کار برده شده است و در متن 1977، لفظ «روش» (متد) به آن اضافه شده است. غرض، حشو و زیادهگویی نبوده است. هنگامی که گفته میشود وسایل، منظور اسلحههایی است که به کار گرفته میشود و هنگامی که میگویند روش‌ها، منظور استفادهای است که متخاصمان از آن وسایل میکنند. مادهی 35 پروتکل نخست 1977، که با نام قاعدهی انسانی تدوین شد، حق طرفهای متخاصم در انتخاب روش‌ها و وسایل جنگ را محدود میداند. این ماده، قاعدهای اساسی است که به قواعد و تفکرات پیش از آن در زمینهی حقوق مخاصمات مسلحانه مسبوق است. افزون بر مادهی 22 قرارداد 1907 لاهه، در اعلامیهی 1868 سنپترزبورگ درباره ممنوعیت بعضی از پرتابشوندهها آمده است:
»توسعهی تمدن باید این نتیجه را داشته باشد که تا آنجا که ممکن است فجایع یا بلایای جنگ را کاهش دهد و هدف مشروع دولتها در طول جنگ، تنها تضعیف نیروهای دشمن است.» (3).
آنچه از موارد مزبور مستفاد میشود و در بند 2 مادهی 35 پروتکل 1977 تکرار شده است، به کارگیری سلاحها، پرتابشوندهها و مواد و همچنین روشهای جنگی، به نوعی که درد و رنج زائد ایجاد کند، ممنوع است. فلسفهی مقررهی ذکر شده این است که دشمن را در جنگ نباید کشت، بلکه باید ماشین جنگی آن را از کار انداخت. نهایت اینکه غرض، کشتن و قتل عام افراد دشمن نیست، بلکه برخورد دو نیروی نظامی است که باید از هم جدا شوند در حالی که کمترین خسارت و صدمه را ببینند.
جنگ، جنگ ایدئولوژیک نیست، تنها هدف بیرون راندن دشمن از صحنهی نبرد است؛ بنابراین نمیتوان از هر سلاحی استفاده کرد. این قاعده، قاعدهی عامی است. شاید دولتها با توافقات خود، بعضی از سلاحها را بین خود ممنوع کرده باشند، اما اگر توافق نکردند، مادهی 22 قرارداد 1907 لاهه و مادهی 35 پروتکل الحاقی نخست 1977 ژنو ممنوعیت کلی است و باید رعایت شود و در هر مخاصمهی نظامی، حقوق طرفهای درگیر در انتخاب روش‌ها یا استفاده از ابزار جنگیدن نامحدود نیست، اما رژیم عراق طی هشت سال تجاوز به ایران، موارد مزبور را نیز مانند دیگر حقوق بینالملل بشردوستانه زیر پا گذاشت و به طور مکرر، انواع سلاحها و روشهای ممنوع شده از بمبهای خوشهای و ناپالم گرفته تا استفاده وسیع از انواع مینهای ضدنفر و… و همچنین سلاحهای شیمیایی را به طور گسترده علیه نیروهای ایرانی به کار گرفت. این سلاحها آثار فجیعی را به دنبال داشتند که از آن جمله میتوان به سوختگیهای شدید، تاولهای دردناک، از دست دادن بینایی، تهوع، سرفههای شدید، عدم تعادل هنگام راه رفتن، مشکلات تنفسی… و شهادت دردناک هزاران نفر و مجروح شدن ده‌ها هزار نفر از رزمندگان ایرانی اشاره کرد. هنوز نیز شهادت مصدومانی را شاهدیم که بر اثر درد و رنج آن عوامل مرگبار شیمیایی شهید میشوند.
1) سید قاسم زمانی، حقوق بینالملل و کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: بنیاد حفظ آثار ارزشهای دفاع مقدس (مدیریت ادبیات و انتشارات(، 1376، ص 33.
2) همان، ص 33 و 34.
3) دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران مرکز(، دانشکده حقوق، جزوه حقوق مخاصمات مسلحانه، بخش حقوق جنگ.
