در مطالبی که شرح آن گذشت، نحوهی رفتار رژیم عراق با افراد و اهداف غیرنظامی و همچنین شیوهی برخورد نیروهای ارتش عراق با رزمندگان ایرانی در مراحل مختلف نبرد و نیز روش برخورد با آنها در صورت دستگیری از آغاز اسارت تا انتقال آنان به اردوگاههای اسیران جنگی و پس از آن، با توجه به حقوق بینالملل بشردوستانه بررسی شد. رفتار و عملکرد ارتش عراق در جنگ با ایران نشان میدهد که در مخاصمات مسلحانه نوین (1) افراد غیرنظامی، چه بسا بیش از نظامیان در معرض خطر قرار دارند. آمار نشان میدهد که حدود 80درصد جان باختگان جنگهای پس از جنگ جهانی دوم را غیرنظامیان تشکیل دادهاند. افزایش برد توپها، موشکها و هواپیماهای نظامی و گسترش تولید سلاحهای کشتار جمعی، جامعهی بینالمللی را به توسعهی اعمال حقوق بینالملل بشردوستانه به نفع غیرنظامیان و وضع مقررات ویژهای برای حفاظت و حمایت از آنها واداشت. میزان تلفات غیرنظامیان در جنگ جهانی دوم که 24 میلیون نفر برآورد شده است، نارسایی حقوق جنگ را در آن زمان به صراحت نشان داد. بدین ترتیب، با پایان یافتن جنگ و تأسیس سازمان ملل متحد و در نهایت، انعقاد کنوانسیونهای 1949 ژنو، «حقوق جنگ» جای خود را به «حقوق بشردوستانه» داد. تحول از حقوق جنگ به حقوق بشردوستانه، صرفا تحول
در عبارت و عنوان نیست، بلکه اصول بشردوستانه به مراتب از حقوق جنگ کاملتر بود و اندیشههای انسانی کردن درگیریها، نمود بیشتری یافت. فلسفهی وجودی این حقوق آن است که کاربرد زور از جانب مقامات قانونی را به اهداف سیاسی مورد نظرشان محدود کند، بدون آنکه دامنهی اجبار از اهداف و مقاصد مورد نظر تجاوز کند.
فاجعهی جنگ جهانی دوم و کشتهشدن تقریبا 24 میلیون نفر غیرنظامی، به وضع قراردادهای چهارگانهی 1949 ژنو انجامید. (2) قرارداد چهارم 1949 به غیرنظامیان و حمایت از آنان در جنگها اختصاص یافت و نخستین سند حقوقی است که به طور ویژه به مسائل غیرنظامیان در زمان جنگ پرداخت و بیشتر کوشید که با تصویب آن، مانع از آزار و بدرفتاری با مردم غیرنظامی در سرزمینهای اشغالی شود. در ادامه این روند، پروتکل نخست 1977 دامنهی حمایت از اشخاص و اهداف غیرنظامی را گسترش داد و اصل بنیادین حقوق مخاصمات مسلحانه، یعنی اصل تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان را در مادهی 48 خود اعلام کرد.
در مادهی 1 هر چهار کنوانسیون 1949 ژنو آمده است که طرفهای متعاهد به رعایت و تضمین احترام به کنوانسیون حاضر در تمام شرایط ملزماند. مادهی مزبور هیچ جایگاهی را برای اصل ضرورت نظامی در برخورد با ملاحظات انسانی قائل نشده است، به همین دلیل، کمیسیون حقوق بینالملل، حقوق بشردوستانه قابل اجرا در زمان جنگ را در زمرهی معاهداتی میآورد که به صراحت، استناد به حالت ضرورت جنگی را برای توجیه اقدام خلاف معاهده منع میکند.
امروزه این اصل کلی پذیرفته شده است که اگر دولت طرف مخاصمه حتی عضو کنوانسیونهای 1949 ژنو هم نباشد، باید مقررات آن را رعایت کند. متعاهدان این کنوانسیونها و پروتکل شمارهی 1، باید اجرای آنها را در هر شرایطی از دیگر دولتها نیز بخواهند و در صورت مشاهده نقض این مقررات به وسیله هر دولت عضو، به این مسئله اعتراض کند. مسئولیت فردی کیفری
در کنوانسیونهای 1949 و پروتکل نخست مورد شناسایی و تأیید قرار گرفت و مشخص شد که تا چه حد نقض این مقررات شدید بوده است و باید این قوانین ضمانت اجرایی قویتری داشته باشند. در نهایت، برای اینکه مقررات حقوق بشردوستانه اجرا شوند، باید تابعان حقوق بینالملل عدم تجاوز به این حقوق را جدی بگیرند و برخورد با مسائل و مشکلات سیاسی را که برای حفظ اعتبار این حقوق لازم است، پذیرا باشند.
عملکرد ارتش عراق در جنگ با ایران نشان میدهد که دولت عراق به عنوان یکی از تابعان حقوق بینالملل هرگز موازین حقوق بینالمللی بشردوستانه را رعایت نکرد و هر وسیله و روشی را که در اختیار داشت، علیه افراد غیرنظامی به کار برد. استفاده از سلاح شیمیایی در حمله به شهرها و توسل به حملههای کورکورانه و بدون تبعیض، به ویژه حمله هوایی و موشکی علیه جمعیت غیرنظامی، از جمله اقدامات و اعمال غیرقانونی رژیم عراق بود. در این حملهها، 12420 نفر از هموطنان غیرنظامی شهید و 53118 نفر نیز مجروح شدند.
رفتار غیرانسانی نیروهای ارتش عراق با ساکنان مناطق اشغالی که به قتل، بدرفتاری، انتقال اجباری آنها به داخل قلمرو عراق و به اسارت گرفتن جمعی از آنان منجر شد، با حقوق بینالملل بشردوستانه مغایر بود.
همچنین حمله به اهداف غیرنظامی، مانند اموال فرهنگی، مراکز غیرنظامی، مراکز آموزشی، تأسیسات و… از دیگر تخلفات عراق از حقوق مخاصمات مسلحانه بینالمللی محسوب میشد.
رفتار نیروهای ارتش عراق با نظامیان ایرانی در صحنهی نبرد و بعد از آن بسیار اسفبار بود، طوری که میزان تلفات استفاده از سلاحهای مرگبار شیمیایی در جبههها علیه رزمندگان ایرانی نزدیک به صد هزار شهید و مجروح برآورد شده است.
اعدام اسیران در میدان نبرد، مداوا نکردن مجروحان صحنهی نبرد و قتل عام آنها، به شهادت رساندن اسیران مظلوم و بیدفاع در اردوگاههای اسیران
جنگی، بدرفتاری، شکنجههای روحی و جسمی شدید و ضدانسانی؛ از جمله اقدامات غیرقانونی رژیم عراق بود که هیئت اعزامی دبیر کل وقت سازمان ملل متحد به اردوگاههای اسیران جنگی ایران و عراق، اجرای آن را به دست ارتشیان عراقی تأیید کردند و نمایندگان کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ بارها در گزارشهای خود بر درستی خبرهای این اقدامات عراقیها صحه گذاشتند. بیگمان، رفتار رژیم عراق با نظامیان ایرانی با قوانین بینالملل بشردوستانه، به ویژه پروتکل 1925 ژنو و کنوانسیون سوم و پروتکل نخست 1977 ژنو مغایر بود.
با توجه به موارد یاد شده، طی جنگ ایران و عراق، عمیقترین دوگانگی و تعارض در لفظ (مواضع رسمی) و عمل کشورهای ثالث به نفع رژیم عراق را شاهد بودیم. افزون بر کشورها، سازمانهای بینالمللی و در رأس آنها، سازمان ملل متحد نیز بیطرف نبودند.
به رغم اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد میتوانست براساس فصل هفتم منشور با دولت متخلف عراق برخورد کند، اما هرگز چنین نکرد و اجرای قانون را فدای منافع و مصالح اعضای صاحب نفع کرد. بر کسی پوشیده نیست که دولتهای قدرتمند، به ویژه آنانی که از حق وتو برخوردار بودند، اجازهی چنین برخوردی با رژیم عراق را ندادند. در این باره صدام حسین در مصاحبهای به صراحت، علت این ملاحظات را چنین بیان کرد: «ما به خاطر امریکا و اروپا نیز میجنگیم.» (3) تأمین منافع غرب در گرو جنگ و ادامهی آن در منطقهی استراتژیک خلیج فارس بود؛ جنگی که غربیها آن را طراحی و رژیم عراق را مأمور اجرای آن کردند و مأموریت پشتیبانی همهجانبهی آن را به عهده گرفتند.
اعتراف صدام ادعای مزبور را کاملا تأیید میکند: «ما را موذیانه تشویق و تهییج کردند تا با ایران بجنگیم.» (4).
اظهارات صدام حسین و مواضع کشورهای غربی در جنگ ایران و عراق از هماهنگی کامل بین رژیم عراق و کشورهای غربی حکایت داشت. به رغم
اینکه ارتش عراق حقوق بشردوستانه را به طور وسیع و گستردهای نقض کرد، نه شورای امنیت و نه کشورهای دیگر نسبت به این جنایتها هیچ واکنشی از خود نشان ندادند.
این در حالی است که شورای امنیت سازمان ملل متحد خلاف رویهی خود در جنگ هشت سالهی ایران و عراق، در تاریخ 13 ژوئیه 1992 قطعنامهی شماره 764 را درباره یوگسلاوی سابق صادر کرد و در آن، از دو طرف مخاصمه (بوسنی و هرزهگوین، صربستان و مونته نگرو) خواست تا حقوق بشر دوستانه ی بینالمللی، به ویژه کنوانسیونهای 12 اوت 1949 ژنو را رعایت کنند و حتی در بند 1 قطعنامه 808 مورخ 22 فوریه 1992 اعلام کرد که شورای امنیت تصمیم گرفته است دادگاهی بینالمللی را برای محاکمه کسانی که نقض شدید حقوق بشردوستانه بینالمللی را در خاک یوگسلاوی سابق از سال 1991 مرتکب شدهاند، ایجاد کند….
نتیجه آن که قتل عمدی غیرنظامیان در مناطق اشغالی، شکنجه، تجاوز به عنف، تبعید مردم مناطق اشغالی ایران به داخل خاک عراق، بمباران و موشکباران شهرها و روستاها، استفاده از سلاحهای مرگبار شیمیایی، کشتن مجروحان، اعدام اسیران جنگی در صحنهی نبرد، کشتن اسیران در اردوگاههای اسیران جنگی، بدرفتاری با اسیران جنگی، غارت اموال عمومی و خصوصی، انهدام شهرها و روستاها، از جمله اعمالی است که ارتش عراق در زمان جنگ، انجام داد. بر همین اساس و به استناد بند «ب» مادهی 6 اساسنامه دادگاه نورنبرگ، که مجمع عمومی ملل متحد در سال 1946 در قالب قطعنامهای اصول آن را مورد تأکید قرار داد، اعمال یاد شده از مصادیق بارز جنایتهای جنگی و جنایت علیه بشریت محسوب میشوند؛ زیرا وقاحت عمل و آثار منفی ناشی از آن، توهین و به مسخره گرفتن تمامی بایدها و ارزشهای انسانی بوده است؛ بنابراین، رژیم عراق در قبال عملکرد خود مسئول است و مرتکبان و متهمان این جنایتها براساس حقوق بینالملل بشردوستانه قابل مجازاتاند. همچنین رژیم عراق با تجاوز به خاک ایران، منشور سازمان ملل
و قرارداد 1975 الجزایر را نقض کرد و به استناد قوانین بینالمللی، مسئول پرداخت غرامت جنگی است. مجموع خسارتهای جنگی وارده شده به ایران قریب به هزار میلیارد دلار تخمین زده شده است. بیگمان، عراق مسئولیت خسارتهای وارد شده به شهرها و تأسیسات زیر بنایی ایران را بر عهده دارد همچنین مهاجرت مردم از مناطق جنگی فشار زیادی بر دولت ایران تحمیل کرد که باید در پرداخت غرامت جنگی، این موضوع در بخشی از مذاکرات گنجانده شود.
بنابراین دولت جمهوری اسلامی ایران لازم است از طریق مجاری قانون و با پیگیری مجدانه، برای اجرای مفاد اجرا نشدهی قطعنامهی 598 شورای امنیت و احقاق حقوق ملت، تمام تلاش خود را بکند.
1) در جنگهای اخیر دولتهای درگیر جنگ، ضمن استفاده از سلاحهای جنگی مدرن، جان غیرنظامیان را هم به خطر میاندازند و در نتیجه حقوق بشردوستانه عملا رعایت نمیشود.
2) اقتباس از کتاب بازشناسی جنبههای تجاوز و دفاع، جلد 2، مقالهی «ضرورت توسعه و تدوین حقوق بینالمللی جنگ«، نوشتهی سعید میرزایی ینگجه، تهران: دبیرخانه کنفرانس بینالمللی تجاوز و دفاع، 1368، ص 203.
3) روزنامهی اطلاعات، 22 / 5 / 1362، ص 12.
4) همان.
