اقدامات سیاسی – نظامی ایران پس از فتح فاو و متقابلا شکست ماجرای مک فارلین، امریکا را از پیامد تحولات جنگ عمیقا نگران کرده بود. در واقع امریکاییها از احتمال وقوع حوادث غیرمترقبه و ناتوانی در مهار آن، دچار تشویش بودند. در این میان افشای ماجرای مک فارلین و تأثیرات عمیق آن بر شکست سیاستهای امریکا و بهرهبرداری شوروی از این جریان، اوضاع را به شدت پیچیده و دشوار کرد.
اظهار تشکر عراقیها از کمکهای اطلاعاتی امریکا پس از لو رفتن عملیات کربلای 4، نشان دهنده تلاش امریکا برای ممانعت از پیروزی ایران بود. امریکاییها، به تدریج مبادرت به کسب اعتماد عراق کردند و امیدوار بودند آثار و تبعات نامطلوب شکست سیاست امریکا را در منطقه جبران کنند و مجددا ابتکار عمل را به دست گیرند. در این وضعیت عملیات کربلای 5 آغاز شد.
سفر شتابزده ریچارد مورفی به منطقه و سخنان مقامات امریکا،
نشان دهنده نگرانی و اضطراب امریکاییها بود. روزنامه السفیر در این باره نوشت:
»پیروزیهای ایران علیه رژیم صدام، باعث شتاب مورفی در سفرش به خاورمیانه شد و از آنجا که مرحله کنونی جنگ ایران و عراق از حساسیت خاصی برخوردار است، دگرگونی حاصل در میدان جنگ مستلزم حضور قوی سیاسی امریکا در منطقه می‌باشد.» (1).
با مشخص شدن ابعاد عملیات و ناتوانی عراق در بازپسگیری مناطق تصرف شده، واینبرگر وزیر دفاع امریکا به خبرنگار واشنگتن پست گفت:
»اگر ایران در جنگ خلیجفارس که وارد هفتمین سالش میشود، پیروز شود، این امر برای همه کاملا مصیبتبار خواهد بود. پیروزی ایران امکان دارد که یک پایگاه دریایی در دریای گرم در اختیار شوروی بگذارد و نفت منطقه خلیجفارس را در دسترس آن قرار دهد.»
چند روز بعد رئیس جمهور امریکا (ریگان) بیانیهای صادر کرد که در آن آمده بود:
»امریکا همچنان مصمم است جریان آزاد نفت از تنگهی هرمز ادامه یابد. ما همچنین خود را ملزم به حمایت از دوستانمان در خلیجفارس که پیوندهای عمیق و دراز مدت با آنها داریم، میدانیم. ادامه این نبرد خونین موجب نگرانی عمیق امریکاست. این جنگی است که نه تنها منابع استراتژیک امریکا را بلکه ثبات و امنیت دوستان امریکا را در منطقه تهدید میکند. ما گسترش جنگ را به عنوان تهدیدی علیه منافع خود و دوستانمان در منطقه تلقی میکنیم.» (2) (3).
تأکید بر «ثبات امنیت منطقه و حمایت از کشورهای دوست امریکا» در بیانیه ریگان، ارسال پیام آشکار به ایران و همچنین شوروی تلقی میشد، زیرا ضمن اینکه تحرکات و اقدامات سیاسی – نظامی ایران «منابع استراتژیک امریکا» را تهدید میکرد، به گمان امریکاییها روسها میتوانستند به گونهای مؤثر از حوادث و رخدادهای ناشی از تلاشهای ایران بهرهبرداری کنند. (4).
موضعگیری جدید امریکا در واقع متأثر از تغییر چهره جنگ و اوضاع منطقه بود که بر اثر شکست سیاستهای پیشین امریکا و پیروزی ایران در عملیات کربلای 5 حاصل شده بود. (5).
اظهارات شولتز وزیر خارجه امریکا نیز مؤید تغییر سیاست امریکا و اصرار بر اجرای آن بود. وی در کمیته روابط خارجی سنای امریکا گفت:
»ما علاقهمندیم که این جنگ از طریق مذاکره پایان پذیرد…. هیچ گونه چشماندازی برای پیروزی عراق وجود ندارد…. پیروزی ایران در این جنگ فاجعهای برای علائق امریکا در زمینه سیاسی و نفت در خاورمیانه به حساب میآید.» (6).
وزیر خارجه امریکا درباره علت ارسال اسلحه به ایران نیز گفت:
»علائق متعدد در منطقه، انگیزه روشنی برای بهبود روابط با ایران به دست میدهد و همان گونه که میدانید ما نشانهای از مقاصد خود را به صورت اجازه صدور اسلحه به آن کشور متجلی ساختیم، اما این علامت نتوانست پاسخ قابل قبولی را از سوی ایران باعث شود و هرگز تکرار نخواهد شد.» (7).
در واقع بخشی از اظهارات شولتز پاسخ به مصاحبه آقای هاشمی رفسنجانی محسوب میشد. به گمان شولتز آنچه که از سوی ایران انجام گرفته است نه تنها در چارچوب سیاستهای امریکا معنا و مفهوم ندارد بلکه با منافع امریکا نیز مغایرت آشکار دارد.
در عین حال جمهوری اسلامی ایران همچنان امیدوار بود که علاوه بر عادی سازی روابط با امریکا، با پیشقدم شدن امریکا و تأمین نظرات ایران، اقدامات جدی برای خاتمه بخشیدن به جنگ، با حذف صدام، انجام گیرد. آقای هاشمی یک روز پس از اظهارات شولتز در کمیته روابط خارجی سنای امریکا، در مصاحبه مطبوعاتی با رسانههای داخلی و خارجی ضمن تحلیلی، مشکل اصلی امریکا را «درگیری جناحی در داخل» و «عدم شجاعت ریگان در اتخاذ تصمیم» ارزیابی کرد.
در هر صورت، سیاست جدید امریکا متأثر از عوامل متعددی بود که عمدتا ناشی میشد از شکست ماجرای مک فارلین و عدم تمایل امریکا به ادامه و تکرار آن، ضرورت دلجویی از عراق و اعراب که عمیقا به سیاستهای امریکا مظنون و بیاعتماد شده بودند و مهمتر از همه رقابت با روسها که طی این روند فرصت را غنیمت شمرده با ارائه پیشنهاد صلح، محور تلاشهای دیپلماتیک برای پایان بخشیدن به جنگ قرار گرفتند.
1) روزنامه رسالت، 25 / 10 / 1365، روزنامه السفیر.
2) روزنامه رسالت، 4 / 11 / 1365، خبرگزاری یونایتدپرس.
3) جمهوری اسلامی ایران نیز با درک و تلقیای که از مواضع اخیر امریکا و اقدامات احتمالی این کشور در منطقه و در برابر ایران داشت، مبادرت به موضعگیری کرد، آقای هاشمی یک روز بعد از بیانیهی ریگان، طی تحلیلی از مواضع و سیاستهای بعضا متناقض و تشنجزای امریکا، اظهار کرد: »آن روزی که جنگ را شروع کردید و این دیوانه را تحریک کردید که این جنگ را شروع بکند و این امکانات را در اختیارش گذاشتید که این جور دارد شهرهای ما را میزند، آن امنیت خلیجفارس نبود، حالا شده امنیت خلیجفارس و این آقا (ریگان) این جور حرف میزنند، خیلی عجیب است… مسئله این است که رئیس جمهوری مثل آقای ریگان در بیانیه رسمی هشدار میدهد به جمهوری اسلامی که جنگ توسعه پیدا نکند، مگر ما میخواستیم جنگ را توسعه بدهیم؟… این شما هستید که مدام تحریک میکنید که خودشان را (کشورهای منطقه) در جنگ شریک کنند. به آنها بگویید که خودشان را کنار بکشند، نصیحتی که ما میکنیم، همین را تکرار کنید. آنها شریک جنگ نباشند، ما با آنها رفیقیم، با آنها روابط صمیمی داریم، از طرفی ما حدس میزنیم که شما این حرفها را به خاطر وضع سیاسی اخیرتان میگویید.» (مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دور دوم، جلسه 66، 25 / 11 / 65، سخنان قبل از دستور(.
4) شوروی در برابر وضعیت جدید در منطقه و اقدامات و مواضع امریکا، مبادرت به اعلام موضع نمود. از جمله روزنامه پراودا ارگان رسمی حکومت شوروی نوشت: »امریکا بار دیگر میخواهد از این وضعیت وخیم بهرهبرداری کند. شوروی سیاست کاملا متفاوتی را دنبال میکند و حاضر است به تلاشهای سازنده و شرافتمندانه از جمله تلاشهای سازمان ملل که بتواند جنگ ایران و عراق را به سوی یک حل و فصل مسالمتآمیز سوق دهد، کمک کند.» (خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارشهای ویژه، 6 / 11 / 1365، روزنامه پراودا، 5 / 11 / 1365(.
5) تلقی ایران از تغییر مواضع امریکا، منجر به عکسالعمل شدید مسئولان شد. طوری که آقای هاشمی در سخنان قبل از دستور مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: »شما در طرحی که برای نزدیک شدن به ایران داشتید، شکست خوردید. حالا میخواهید بگویید که نه، ما با جمهوری اسلامی سر جنگ داریم. این تناقض است. شما دیروز در حرفهایتان صریح گفتید که ایران یک کشور مهمی است و ما باید با او رابطه داشته باشیم، شما گفتید که اهمیت استراتژیک ایران را قبول دارید، شما گفتید ایران تروریست نیست، شما گفتید که مصلحت امریکا ایجاب میکند با ایران رابطه داشته باشد؛ خوب امروز برمیگردید این حرفها را میزنید، اینکه بدتر میشود در داخل، معلوم میشود سیاستتان مبنا ندارد، یا دیروز دروغ میگفتید یا امروز دروغ میگویید.» (مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دور دوم، جلسه 66، 25 / 11 / 65، سخنان قبل از دستور(.
6) روزنامه اطلاعات، 8 / 11 / 1365، خبرگزاری یونایتدپرس.
7) همان.
