مفهوم حقوق بین‏الملل بشر دوستانه

»حقوق بین‏الملل بشردوستانه (1) به آن بخش از حقوق بین‏الملل عمومی اطلاق می‏شود که بر کاربرد نیروی مسلح و رفتار با افراد در جریان درگیری مسلحانه حاکم است.» (2) هدف حقوق بین‏الملل بشردوستانه کاهش یا محدود کردن رنج و آلام افراد در زمان جنگ و دیگر درگیری‏های مسلحانه می‏باشد. در مفهوم مزبور، این حقوق را باید توسعه‏ی اصول حمایت از حقوق بشر به موارد درگیری‏های مسلحانه تلقی کرد. در مفهوم کلی، حقوق بین‏الملل بشردوستانه، حقوقی است که جایگزین مفهوم قدیمی حقوق جنگ یا حقوق درگیری‏های مسلحانه (3) شده است، اما در مفهوم اخص، حقوق بین‏الملل

بشردوستانه به آن دسته از مقررات حقوق جنگ یا حقوق درگیری‏های مسلحانه اطلاق می‏شود که بیشتر به ملاحظات انسانی و کاهش آلام افراد در زمان نزاع مسلحانه توجه دارد. در این مفهوم، منظور از حقوق بین‏الملل بشردوستانه همان حقوقی است که قواعد و مقررات آن در کنوانسیون‏های چهارگانه‏ی ژنو در سال 1949 و پروتکل‏های سال 1977 آنها مندرج شده است. (4) حقوق بین‏الملل بشردوستانه در مفهوم ویژه یا محدود خود، حقوق لاهه (5) یا قواعد و مقرراتی را که به طور مستقیم، ملاحظات انسانی را در زمان درگیری‏های مسلحانه مدنظر قرار نمی‏دهد، دربر نمی‏گیرد. مقررات حقوق لاهه بیشتر، در کنوانسیون‏های سال 1899 و سال 1907 لاهه منعکس شده است. برخی از حقوق‏دانان بین‏المللی، حقوق بین‏الملل بشردوستانه را بخش جدید حقوق جنگ و حقوق بی‏طرفی را بخش قدیمی آن تلقی کرده‏اند (6) که به نظر نمی‏آید در تمام موارد با واقعیت‏های تاریخی انطباق داشته باشد. اگر حقوق بین‏الملل بشردوستانه را اعم از مقررات عرفی و قراردادی آن تلقی کنیم، خواهیم دید که برخی از رسوم و قواعد عرفی بشردوستانه چون منع حمله به زنان و کودکان وجود داشته که از همان زمان‏های دور در درگیری‏های مسلحانه میان دولت‏ها رعایت می‏شده است.

حقوق بشردوستانه، در عین حال که با حقوق جنگ ارتباطات و پیوندهایی دارد، با مفهوم حقوق بشر نیز مناسباتی دارد. درباره‏ی اینکه آیا حقوق بشردوستانه بخشی از حقوق بشر یا مقوله‏ی جداگانه و مستقلی است، اتفاق نظر وجود ندارد. برخی از حقوق‏دانان حقوق بشردوستانه را همان مقررات حقوق بشر تلقی کرده‏اند که به زمان مخاصمات مسلحانه تسری پیدا کرده

است. (7) دسته‏ی دیگری حقوق بشردوستانه را مقوله‏ای جدا از حقوق بشر محسوب کرده‏اند و قدمت قواعد و مقررات آن را به مراتب بیشتر از قواعد حقوق بشر که در سال‏های پس از جنگ جهانی دوم رشد و توسعه یافته است، دانسته‏اند.

به هر حال، هر چند قواعد حقوق بشردوستانه سال‏ها پیش از تدوین اعلامیه‏ی جهانی حقوق بشر با نام‏های دیگری وجود داشته و اعمال شده است، اما از این واقعیت نیز نمی‏توان غافل شد که اصطلاح حقوق بین‏الملل بشردوستانه، اصطلاحی نسبتا تازه است که در پرتو توسعه‏ی مقررات حقوق بشر در سال‏های پس از جنگ جهانی دوم رواج یافته است.

1) International Humanitarian Law.

2) Robert.L.Bledsoe and Boleslaw A Boczek, The International law dictionary, 1987, p.371..

3) Law of war / Law of Armed Conflict.

4) همان.

5) کنفرانس‏های بین‏المللی صلح در سال‏های 1898 و 1907 میلادی در لاهه برگزار گردید که در آنها مقرراتی درباره جنگ تصویب شد که معروف به «حقوق لاهه» می‏باشد. مشهورترین مقررات بشردوستانه لاهه ماده 22 و 23 آن می‏باشد. در ماده 22 آمده است: حق متخاصمین نسبت به استفاده از ابزار و وارد کردن صدمه به دشمن نامحدود نیست. ماده 23 نیز به کارگیری نیروها، موشک‏ها یا موادی را که دارای قدرت ایراد صدمه زیاد است ممنوع می‏کند. در واقع حقوق لاهه ابزار و روش‏های جنگیدن را تنظیم می‏کند.

6) مأخذ 1، ص 78.

7) جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، آشنایی با حقوق بشردوستانه بین‏المللی، تهران: انتشارات هلال احمر، 1381، ص 3.