در دوران دفاع مقدس منطقه عمومی شرق بصره همواره از اهمیت سیاسی و نظامی ویژهای برخوردار بود و نزد فرماندهان جنگ نیز مهمترین منطقه عملیاتی جبهههای جنگ به شمار میرفت. در این منطقه، شلمچه نزدیکترین راه برای تصرف یا نزدیک شدن به شهر بصره بود.
پس از فتح خرمشهر، به منظور تهدید شهر بصره عملیات رمضان در این منطقه انجام شد. تدابیر دشمن، پشتیبانی بیسابقه حامیان رژیم عراق و عدم درک خودی از دگرگونی سریع در توان عراق و افزایش کمی و کیفی آن موجب شد عملیات رمضان در میان ناباوری با ناکامی مواجه شود. نتیجه این عملیات به فرماندهان نظامی نشان داد که ادامه جنگ در گرو تغییر در شیوه عمل و اتخاذ تدابیری جدید برای مقابله با اقدامات جدید دشمن است. بر این اساس به عبور از آب به عنوان ابتکاری برای غافلگیر کردن دشمن توجه شد و مناطقی چون هور و اروندرود مد نظر قرار گرفت.
از سوی دیگر، اهمیت سیاسی – نظامی منطقه شرق بصره و درک دقیق دشمن از میزان اعتبار این منطقه در استراتژی نظامی جمهوری اسلامی، موجب شد تا عراق برای تقویت بیشتر مواضع و استحکامات پدافندی در شرق بصره، سرمایهگذاری هنگفتی کند.
با این اوصاف، فرماندهان سپاه پس از عملیات ناموفق کربلای 4 بار دیگر بر اهمیت استراتژیک و نقش منطقه شرق بصره در تعیین سرنوشت جنگ تأکید کردند. علاوه بر این، حضور نیروهای رزمنده و
توان موجود در جبهه شلمچه (پس از عملیات کربلای 4) و ضرورتهای نظامی، سیاسی و اجتماعی برای انجام یک عملیات موفق، موجب شد درباره عملیات بعدی خیلی سریع تصمیمگیری شود.
از سوی دیگر، مشخصهی حاکم بر جنگ در هفتمین سال، سرعت تحولات، پیچیدگی و گسترش دامنه آن بود. این وضعیت به منزله آغاز شمارش معکوس برای پایان جنگ ارزیابی میشد. به عبارت دیگر، با تنوع، شدت و سرعت وقوع رخدادهای جنگ تدریجا ظرفیتهای لازم برای تداوم جنگ، رو به اتمام بود و برخی از تحلیلگران پیشبینی میکردند که زمان خاتمه یافتن جنگ فرارسیده است. وضعیت جدید در جنگ، با تغییر توازن به سود ایران پس از فتح فاو و توانایی ایران در حفظ آن و متقابلا ناتوانی عراق برای بازپسگیری فاو آغاز شد. آقای هاشمی با توجه به همین وضعیت در جمع فرماندهان و مسئولان سپاه گفت:
»در محاسباتی که تاکنون شده، به نظر ما هیچ شرایطی بهتر از اینکه تسریع کنیم در پیشبرد کار جنگ به چشم نمیخورد… وضع عمومی کشور و شرایط اقتصادی کشور هم ایجاب میکند که ما این مسئله را اگر بتوانیم زودتر به نقطهای برسانیم.» (1).
در این مرحله اعلام شعار «تعیین سرنوشت جنگ» محور فراخوانی نیروهای داوطلب و به کارگیری امکانات کشور برای پیشبرد جنگ بود.
فرمانده کل سپاه نیز درباره مفهوم شعار تعیین سرنوشت جنگ گفت:
»سال سرنوشت قطعا سال آخر معنی ندارد، ضمن اینکه میتواند سال آخر هم در آن مفهوم داشته باشد. سال سرنوشت به این معنی است که اگر امسال ما جهتی در جنگ پیدا نکنیم عواقب بسیار سختی را در پیش داریم.» (2).
بدین ترتیب ضرورت دستیابی سریعتر به پیروزی، برای خاتمه دادن به جنگ، فعالیتهای همهجانبهای را سازمان و گسترش داد که
کاملا بر روند تحولات هفتمین سال جنگ سایه افکنده بود. در چنین موقعیتی افشای ماجرای مک فارلین در 13 آبان 1365 کلیه تحولات سیاسی و نظامی جنگ را تحت تأثیر قرار داد. با در نظر گرفتن اهداف گفت و گوهای پنهانی ایران و امریکا، به نظر میرسد علاوه بر اینکه امکان پایان سریع جنگ از میان رفت، اقداماتی که به تدریج علیه ایران انجام گرفت، بدون تردید متأثر از افشای این ماجرا بود (3) و اوضاع را بیش از گذشته برای ایران سخت و دشوار کرد؛ زیرا به رغم امیدواریهای زیاد هیئت امریکایی برای ملاقات با مقامات بلندپایه ایران، امام خمینی مسئولان را از هر گونه ملاقات منع کردند و همین بر عصبانیت امریکا و اقدام علیه ایران افزود.
زمینههای شکلگیری مذاکرات پنهانی مقامات امریکایی با عناصر ایرانی، با مبادله قطعات یدکی نظامی به ایران در مقابل آزادی گروگانهای امریکایی در لبنان، از سال 1364 آغاز شد. ناتوانی امریکاییها، به رغم همکاری سوریه برای حل معضل گروگانگیری در لبنان و هواپیمای ربوده شده تی. دبلیو. ای (T.W. A) در 24 خرداد 1364 (4) و متقابلا میانجیگری ایران برای حل معضل هواپیمای تی. دبلیو. ای (T.W. A) پس از سفر آقای هاشمی به سوریه در تیر 1364، توجه امریکا را مجددا به ایران معطوف ساخت. البته عوامل دیگری در این زمینه مؤثر بود که پس از افشای آن، ریگان رئیسجمهور وقت امریکا به آنها اشاره میکند:
»اکنون هجده ماه است که طی یک ابتکار سیاسی محرمانه ارتباط با ایران را در جریان کار خود قرار دادهایم. برای استفاده از این ابتکار، سادهترین و بهترین دلائل را در اختیار داریم: 1 – تجدید روابط با ایران 2 – اقدامی شرافتمندانه برای خاتمه دادن به جنگ شش ساله ایران و عراق 3 – محو کردن تروریسم دولتی و خرابکاری 4 – تأثیر بخشیدن به روند بازگشت تمامی گروگانها.» (5).
مک فارلین معتقد بود در سفر پنهانیاش به تهران فرصت مهمی از دست رفت. زیرا هیئت امریکایی پس از چهار روز حضور در تهران و
چند دور گفت و گو، نتیجه دلخواه را به دست نیاوردند. بنابر پیشنویس موافقتنامهی سهشنبه 6 خرداد، گفت و گوی سیاسی میان طرفین همچنان تا زمان افشای این روابط در آبان 1365 و مدتی پس از آن ادامه یافت و بعدها افشای ماهیت تماسهای پنهانی ایران و امریکا به نحو آشکاری بر روند تحولات جنگ تأثیر گذاشت که بخشی از آن به شرح زیر بود:
1 – اعتبار سیاست امریکا در تحریم صدور تسلیحاتی ایران، در نزد متحدان امریکا عمیقا مخدوش شد. (6).
2 – بحران تمام عیار سیاسی در امریکا (7) تغییر و اصلاح سیاست امریکا را به عنوان ضرورتی اجتنابناپذیر، آشکار ساخت و جدالهای بسیاری میان کنگره و دولت امریکا درگرفت. (8).
3 – بیاعتمادی متحدان امریکا در منطقه به تشتت سیاست خارجی امریکا در منطقه و از دست دادن ابتکار عمل امریکا برای پایان دادن به جنگ منجر شد.
4 – عراقیها در بیانیهای به اقدام امریکا انتقاد کردند و اعتبار سیاستهای اعلام شدهی امریکا را زیر سؤال بردند (9) و این اقدام را به شدت محکوم کردند.
5 – روسها با بهرهبرداری از خلأ حاصله، سیاستهای مشخص و فعالتری را با حضور در منطقه و به دست گرفتن ابتکار عمل در جنگ ایران و عراق با حمله به سیاستهای امریکا و حمایت از عراق آغاز کردند.
مجموع عوامل یاد شده سبب گردید امریکاییها با از دست دادن ابتکار عمل برای خاتمه دادن به جنگ، در موقعیت بسیار دشواری قرار گیرند. بخشی از تلاش امریکا برای خروج از این وضعیت و کسب اعتماد مجدد متحدان خود در منطقه و عراق، تشدید فشار مستمر به ایران بود. (10) چنان که بنابر اطلاعات و شواهد موجود، حملات گسترده عراق به مراکز صنعتی و اقتصادی ایران در این مرحله با چراغ سبز امریکا و حمایت و هدایت اطلاعاتی این کشور انجام گرفت.
ساندی تایمز در این باره نوشت: «افشای حمایت تسلیحاتی ایران، ماشه حملات ناگهانی و سنگین عراق را به منابع و مراکز صنعتی و نظامی ایران چکاند.» (11).
روزنامه واشنگتن پست نیز نوشت: «پس از افشای ارسال پنهانی اسلحه به ایران، عراقیها حملات هوایی خود را به ایران افزایش دادند.» همچنین نشریات، حضور یک افسر عالیرتبه امریکایی در بغداد برای کمک اطلاعاتی به نیروی هوایی عراق را افشا کردند. (12).
در پی بمباران نیروگاه نکا در آذر 1365، ساندی تلگراف به نقل از دیپلماتهای مستقر در بغداد نوشت: «کمک اطلاعاتی امریکا به عراق این کشور را قادر ساخت تا به تأسیسات اقتصادی ایران و نیروگاه نکا ضربه وارد کند.» (13).
امریکاییها در این مرحله رسما اعتراف کردند که طی چند سال گذشته با هدف جلوگیری از پیشروی ایران، اطلاعات جاسوسی به عراق دادهاند. (14) امریکاییها در توضیح سیاست خود مجددا تأکید کردند: «امریکا میکوشد که از پیروزی ایران در جنگ جلوگیری کند.» (15) وزیر خارجه وقت امریکا نیز رسما درباره سیاست امریکا اعلام کرد: «کاستن از توان نظامی ایران میتواند به دستیابی به یک راهحل از طریق مذاکره کمک کند.» وی افزود: «هدف، پایان دادن جنگ است، بدون اینکه جنگ طرف بازنده یا پیروز داشته باشد.» (16).
حمید شعبان فرمانده وقت نیروی هوایی عراق در فضای ناشی از تشدید سیاست خصومتآمیز امریکا، برای جلب اعتماد این کشور و سایر کشورهای عربی، پس از حملات گسترده نیروی هوایی عراق به مراکز اقتصادی و صنعتی ایران گفت:
»سال جاری تحولی قطعی و سریع به خود خواهد دید که به پایان یافتن جنگ به نفع عراق منجر خواهد شد. اولین مرحله از طرح شکست ایران با انهدام کلیه منابع انرژی این کشور به خصوص منابع نفتی آن کامل خواهد شد.» (17).
خط مشی عراق در این مرحله «قطع نفت ایران و تأمین نفت جهان»
بود. لذا به موازات گسترش حمله به مراکز نفتی ایران و اخلال در صدور نفت جمهوری اسلامی، تلاش گستردهای برای تأمین نفت جهان با صدور نفت از منطقه خلیجفارس با اتکا به «لوله» به جای نفتکشها انجام گرفت. سیستم صدور نفت عراق در این مرحله از طریق اردن، عربستان و ترکیه طراحی شده بود و سعودیها نیز در اجرای لولهگذاری تعهداتی را پذیرفتند. روزنامه واشنگتن تایمز در تحلیلی نوشت:
»این حملات توازن جنگ در خلیجفارس را تغییر داده است. تهاجم نیروی هوایی عراق تأثیرات عمدهای در جنگ خلیجفارس داشته است.» (18).
بر اثر تهاجمات هوایی عراق به مراکز صنعتی و اقتصادی ایران و به موازات آن تهدید کمپانیهای خارجی صادر کننده نفت ایران و حمله به نفتکشها و پایانههای نفتی و کشتیهای تجاری، وضعیت اقتصادی جمهوری اسلامی رو به وخامت گذاشت. ضمن اینکه قیمت نفت به کمتر از 10 دلار کاهش یافت. امریکاییها امیدوار بودند ایران در این روند تدریجا مواضع خود را تغییر دهد.
در این موقعیت دشوار، عملیات کربلای 4 – که سپاه پاسداران از مدتها قبل طرحریزی و آمادهسازی کرده بود – برای اجرا آماده شد. اما تنها به فاصله 24 ساعت پس از شروع عملیات، به دلیل هوشیاری دشمن و وضعیت جدیدی که در خطوط درگیری به وجود آمد، فرمانده کل سپاه دستور توقف عملیات را صادر کرد. در واقع با توجه به افشای عملیات بر اساس اطلاعاتی که امریکا به عراق داده بود (19) و استفاده عراق از تجارب عملیات فاو، (20) امکان پیروزی در عملیات از میان رفت. عراقیها بلافاصله از امریکاییها به دلیل واگذاری اطلاعات اساسی به این کشور برای مقابله با عملیات ایران، تشکر کردند. (21).
عراقیها که پس از فاو و ناکامی در استراتژی موسوم به دفاع متحرک با وضعیت نامطلوبی روبهرو شده بودند، مجددا اعتماد به نفس خود را باز یافتند. (22).
با پیدایش وضعیت جدید به نظر میرسید، توازن جنگ که پس از فتح فاو به سود ایران تغییر کرده بود، مجددا در حال تغییر به سود عراق می‌باشد.
در چنین موقعیت دشواری نیروهای بسیجی نیز به دلیل اتمام مأموریتشان در حال بازگشت به خانههای خود بودند. تحقق این امر میتوانست ایران را در برابر حملات زمینی احتمالی عراق کاملا آسیبپذیر نماید، ضمن اینکه امکان اجرای عملیات دیگری نیز از میان میرفت. بر پایه این ملاحظات، مجددا تمامی طرحهای عملیاتی بازبینی شد و سرانجام منطقه شلمچه – به دلیل موفقیت لشکر 19 فجر و تیپ 57 حضرت ابوالفضل (ع) در محور شلمچه در عملیات کربلای 4 – مورد توجه فرمانده کل سپاه قرار گرفت.
1) محمد درودیان، از فاو تا شلمچه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1373، ص 72.
2) سند شماره 15316 / پ ن، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مصاحبه راویان جنگ با محسن رضایی، 7 / 5 / 1365 نوار شماره 17384.
3) مأخذ 1، فصل چهارم.
4) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 116، 23 / 4 / 1365، نشریه نیوزویک، 22 / 4 / 1365.
5) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره233، 17 / 8 / 1365، واشنگتن پست، 16 / 8 / 1365، به نقل از ریگان رئیسجمهوری اسبق امریکا؛ و روزنامه رسالت، 24 / 8 / 1365.
6) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 278، 2 / 10 / 1365، آسوشیتدپرس، 1 / 10 / 1365.
7) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره273، 27 / 9 / 1365، رادیو بی. بی. سی، 26 / 9 / 1365، به نقل از شهرام چوبین.
8) روزنامه جمهوری اسلامی، 27 / 9 / 1365، به نقل از نشریه ایندیپندنت.
9) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 272، 26 / 9 / 1365، رادیو بی. بی. سی، 25 / 9 / 1365.
10) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 34، 4 / 2 / 1367، رادیو امریکا، 3 / 2 / 1367، به نقل از شیرین هانتر معاون بخش خاورمیانهای مرکز مطالعات بینالمللی و استراتژیک دانشگاه جرج تاون امریکا.
11) معاونت سیاسی سپاه پاسداران، بولتن «بررسی«، اسفند 1366، به نقل از ساندی تایمز، ص 17.
12) روزنامه کیهان، 25 / 9 / 1365.
13) روزنامه جمهوری اسلامی، 22 / 9 / 1365.
14) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 272، 26 / 9 / 1365، خبرگزاری یونایتدپرس به نقل از مقامات رسمی امریکا.
15) روزنامه رسالت، 26 / 9 / 1365، واحد مرکزی خبر به نقل از وزیر خارجه وقت امریکا (شولتز(.
16) روزنامه جمهوری اسلامی،27 / 9 / 1365.
17) دفتر سیاسی سپاه پاسداران، نشریه «رویدادها«، شماره 128، 24 / 10 / 1365، به نقل از روزنامه القادسیه، 16 / 10 / 1365.
18) معاونت سیاسی سپاه، بولتن «بررسی«، 4 / 10 / 1365.
19) مآخذ 1، ص 116.
20) مآخذ 1، ص 118.
21) خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه «گزارشهای ویژه«، شماره 287، 11 / 10 / 1365، خبرگزاری فرانسه از بغداد.
22) دفتر سیاسی سپاه پاسداران، نشریه «رویدادها«، شماره 127، 17 / 10 / 1365، ساندی تلگراف.
