عملیات رمضان در ساعت 21:30 روز 22 / 4 / 1361 با رمز «یا مهدی (عج) ادرکنی» آغاز شد و یگانهای قرارگاههای قدس، فجر و فتح به ترتیب از شمال به جنوب به سمت دشمن پیشروی کردند.
یگانهای قرارگاه دشمن در شمال منطقه عملیات در دو محور، محور «قدس 1» با تیپ بعثت و محور «قدس 2» با تیپ ثارالله (هر دو تیپ از سپاه» مأموریت خود را آغاز کردند. لشکر 16 زرهی از ارتش در احتیاط این قرارگاه بود. در محور شمالی این قرارگاه، به دلیل برخورد تیپ بعثت به میدان مین، درگیری با تأخیر شروع شد. البته یگانهای این قرارگاه خط دشمن را شکستند و تیپ ثارالله پیشروی کرد، اما الحاق دو یگان میسر نشد و با تصمیم فرمانده قرارگاه قدس خاکریزی از خط خودی تا دژ عراق احداث شد تا جناح راست تیپ ثارالله تأمین شود. پاتکهای دشمن از صبح شروع شد و به تدریج منسجمتر گردید و در ساعت 14 در یک جنگ تن به تن قسمتی از دژ و همچنین قسمتی از خاکریز تازه احداث شده به تصرف دشمن درآمد.
بدین ترتیب جناح شمالی مواضع خودی با تهدید جدی روبهرو شد که برای مقابله، یک گردان از تیپ بعثت وارد عمل شد ولی به محاصره دشمن درآمد و تلفات سنگینی دید. دشمن همچنین با بهرهگیری از 60 تانک و نفربر پاتک سنگینی را از سمت کوشک آغاز کرد که با واکنش شدید و به موقع نیروهای خودی مواجه گردید و با متحمل شدن تلفات فراوان و از دست دادن 15 تانک و نفربر عقبنشینی کرد.
در ادامه درگیری در محدودهی قرارگاه قدس، یک گردان از تیپ 41 ثارالله وارد عمل شد تا خاکریز احداث شده در شب گذشته را به طور
کامل تصرف و آن را تکمیل کند که هم جناح راست قرارگاه فجر تأمین شود و هم برای دفع پاتکهای دشمن مورد استفاده قرار گیرد که به رغم پیشروی مناسب و تلاش فوقالعادهای که انجام شد، این گردان به محاصره دشمن درآمد و موفق نشد. در ادامه یک گردان دیگر از تیپ 41 ثارالله از طرف محور فجر 1 (تیپ 33 المهدی از سپاه) وارد شد که توانست با حدود 4 کیلومتر پیشروی، آن خاکریزی را تصرف کند.
یگانهای قرارگاه فجر در سمت چپ قرارگاه قدس نیز با سه تیپ به ترتیب: فجر 1 (تیپ 33 المهدی از سپاه و یک گردان از لشکر 77 ارتش) در راست، فجر 4 (تیپ 19 امام سجاد با تیپ 1 و گردان 104 از لشکر 77) در وسط و فجر 2 (تیپ جوادالائمه از سپاه و تیپ 2 از لشکر 77 ارتش) نیز در سمت چپ و دو تیپ در احتیاط، در ساعت 21:30 عملیات را آغاز کردند. یگانهای عمل کنندهی قرارگاه فجر با وجود تلاش و شکستن خط و پیشرویهای اولیه و نیز بهرهگیری از فجر 3 (احتیاط فجر 4(، با توجه به فشار دشمن، نتوانستند الحاق کنند و تا ساعت 12 روز اول عملیات پس از عقبنشینی، در خطوط اولیه دشمن مستقر شدند. دشمن برای عقب زدن نیروهای خودی از این موضع نیز در ساعت 16 پاتک سنگینی اجرا کرد ولی با مقاومت نیروهای خودی مواجه شد و با تحمل تلفات سنگین عقب نشینی کرد.
در اولین روز عملیات نیروهای قرارگاه فجر 200 نیروی عراقی را به اسارت درآوردند و 120 تانک و نفربر دشمن را منهدم کردند یا به غنیمت گرفتند. همچنین 800 نیروی دشمن کشته یا زخمی شدند.
در سمت چپ منطقه عملیاتی، قرارگاه فتح که اجرای تلاش اصلی عملیات را به عهده داشت و عمدتا از یگانهای سپاه تشکیل شده بود، در چهار محور به ترتیب فتح 3 (تیپ 17 قم از سپاه(، فتح 2 (تیپ 8 نجف اشرف از سپاه(، فتح 1 (تیپ 14 امام حسین (ع) از سپاه و تیپ 2 لشکر 92 از ارتش) و فتح 4 (تیپ 25 کربلا از سپاه) کار خود را در
رأس ساعت مقرر آغاز کرد. فتح 3 در سمت راست هر چند به میدان مین برخورد ولی با پاک سازی مینهای معابر موفق به تصرف پاسگاه زید شد سپس با روحیهی مناسب تا ساعت 24 برای تصرف اولین موضع مثلثی دشمن پیش رفت.
فتح 2 نیز برای سرعت دادن به کار و غافلگیر کردن دشمن، تنها از یک معبر استفاده کرد و سریعا با شکستن خط نیروهای دشمن، دژ آنها را به تصرف درآورد و به سرعت به سمت نوک کانال ماهی (در 30 کیلومتری عمق منطقه نبرد در اطراف نهر کتیبان که از شط العرب منشعب شده) پیش رفت.
فتح 1 در سمت چپ فتح 2 به سرعت موانع را پشت سر گذاشت و پس از شکستن خط و تصرف دژ دشمن به طرف کانال ماهی پیش رفت.
فتح 4 نیز که حد جنوبی قرارگاه فتح را به عهده داشت بعد از مقداری پیشروی، به مواضع مستحکم دشمن و میدان مین برخورد کرد و دشمن که از روی دژ بر منطقه تسلط داشت آتش سنگینی را بر نیروهای این تیپ فرو ریخت اما با وجود این فتح 4 با تحمل تلفاتی، موفق به شکستن خط دشمن شد. (1).
قرارگاه فتح که با شروع عملیات موفقیتهای خوبی را به دست آورده بود از اولین ساعات روز اول عملیات از سمت راست و از محدوده فتح 2 (تیپ 17 قم از سپاه) با پاتک سنگین دشمن مواجه شد و از پیشروی بازماند. فتح 3 (تیپ 8 نجف از سپاه) نیز در ادامه موفقیتهای خود تا انتهای کانال ماهی پیش رفت و پس از طی مسیر چند کیلومتری، پس از یک درگیری شدید با نیروهای تیپ 30 زرهی عراق در اطراف نهر کتیبان، به سمت شمال حالت پدافندی گرفت ولی برقرار نشدن الحاق با نیروهای فتح 2 از سمت راست این یگان، نگران کننده بود. فتح 1 نیز توانست تا ضلع شرقی کانال ماهی پیش رود و اهداف خود را تصرف کند. قرارگاه فتح 4 (تیپ 25 کربلا از سپاه) که با مشکلات فراوانی خط دشمن را شکست، توانست با استفاده از نیروی سوار زرهی، از حاشیه آبگرفتگی به عمق مواضع
عراق رخنه کند و از اولین پل روی کانال ماهیگیری بگذرد و در آن سوی کانال با تصرف سر پل، موضع پدافندی بگیرد.
با توجه به خلأ موجود در بین یگانهای فتح 2 و فتح 3، دشمن که یگانهای جدیدی را به منطقه آورده بود خود را بازیافت و فشار خود را بر این منطقه متمرکز کرد.
فرمانده قرارگاه فتح برای تأمین جناح راست فتح 3 دستور داد تا خاکریزی در حد فاصل مثلث تا خاکریز کانال ماهی احداث شود که دشمن با اجرای آتش شدید، همه دستگاههای مهندسی را هدف گرفت و این کار ممکن نشد و از سوی دیگر ارتش عراق با تیپی تازه نفس پاتک سنگینی اجرا کرد و ارتباط بین نیروهای پیشتاز و عقبه تاکتیکی فتح 2 را مسدود و نیروهای پیشتاز را محاصره نمود. نیروهای فتح 2 که تلفات سنگینی را در محاصره متحمل شدند، ناچار به پشت جاده زید – بوبیان عقب نشینی کردند. دشمن همچنین تهاجم گستردهای را نیز در خط حد فتح 4 آغاز کرد و با فشار تانکهای خود، نیروهای فتح 4 را از روی پل اول کانال ماهی عقب زد و تصمیم به محاصره فتح 1 از سمت چپ داشت که با تدبیر فرمانده قرارگاه دستور عقب نشینی صادر شد. (2).
در این مرحله از عملیات تیپهای 30، 6، 10 زرهی از لشکر 6، تیپ 8 مکانیزه از لشکر 3 و تیپ 43 از لشکر 9 عهدهدار پاتکهای دشمن بودند. در این مرحله هر چند که نیروهای خودی از 27 کیلومتر مواضع متصرفه عقب نشینی کردند ولی تلفات و خسارات سنگینی بر دشمن وارد آوردند.
در گزارشی از وضعیت دشمن در صبح عملیات چنین آمده است «فرماندهی لشکر 3 در ساعت 7:15 صبح به قرارگاه «سپاه 3» گزارش داد که ارتباط کلیه نیروهای این لشکر قطع شده و اکثر نیروها در محاصره و یا در حال فرار هستند. کلیه نیروهای دشمن به جز تعدادی محدود، با فرماندهی خود ارتباط نداشتند. گردان تانک علی نیز در محاصره قرار داشت. بعد از این شکست و درخواست کمک
فوری از سپاه 3، تا ساعاتی بعد کمکی برای یگانهای عراق اعزام نشد و فقط به آنها وعده تقویت داده میشد. هیچ نیرویی از دشمن حق عقب نشینی نداشت و همه به اجبار موظف بودند تا آخرین گلوله مقاومت کنند. فرماندهان رده بالا نیز تهدید کرده بودند که در صورت عقبنشینی ، نیروهای فراری اعدام خواهند شد.
بیشترین تلفات دشمن در محدوده کانال ماهی بود. تیپهای 8 نجف اشرف، 14 امام حسین (ع) و 25 کربلا درگیری سنگینی را در این نقطه به دشمن تحمیل کرده بودند و اگر این تیپها زمان بیشتری برای ایجاد استحکامات در اختیار میداشتند عراق هرگز توانایی بازپس گیری منطقه را نداشت. در این محدوده گردان تانک علی و گردان تانک حسن از تیپ 26 زرهی لشکر 5 و گردان تانک قبیته از تیپ 12 لشکر 3 و تیپ 20 لشکر 5 ضربات سنگینی را متحمل شدند، به خصوص تیپ 26 زرهی که تا 80 درصد آسیب دید.
با توجه به وضعیتی که به وجود آمد، طراحی و اجرای عملیات در سه مرحلهی پیشبینی شده به هم خورد و قرارگاه مرکزی خود را موظف دید که طرح جدیدی برای ادامهی عملیات در نظر بگیرد.
در ادامه عملیات، نیروهای خودی هر چند اجرای مانوری را در برنامه نداشتند، ولی در یک مورد عملیاتی را در حد یک تیپ با موفقیت انجام دادند و در دفع پاتکها نیز موفق بودند.
در اوایل صبح روز دوم عملیات (24 / 4 / 61(، ارتش عراق با وارد کردن نیروهای جدید در محدوده قرارگاه قدس، به مواضع تیپ ثارالله حمله کرد و خاکریزی را که در این تیپ در شب گذشته تصرف کرده بود باز پس گرفت. با توجه به اهمیت این خاکریز، فرمانده قرارگاه کربلا تصمیم گرفت به هر نحو که شده مجددا آن را به تصرف درآورد، لذا در یک هماهنگی قرار شد نیروهای تیپ 33 المهدی از قرارگاه فجر و تیپ بعثت از قرارگاه قدس و یک گردان از لشکر 16 زرهی این خاکریز را تصرف کنند. در ساعت 14:30 با یک حمله سریع که به کشته یا زخمی شدن شمار بسیاری از نیروهای دشمن و به
غنیمت درآمدن چندین تانک و نفربر انجامید، موضع از دست رفته مجددا به تصرف نیروهای خودی درآمد.
در روز دوم نیروهای عراقی چند بار نیز در محور قرارگاه فتح پاتک کردند که همه آنها ناکام ماند و در یکی از محورها چند دستگاه تانک دشمن به غنیمت درآمد.
در مرحله اول عملیات از 22 تیر تا شروع مرحله دوم عملیات، 71 تانک و نفربر به غنیمت گرفته شد، 85 تانک و نفربر و 12 توپ منهدم شد و 2700 تن از نیروهای دشمن کشته یا زخمی شدند و حدود 830 تن نیز به اسارت درآمدند. (3).
1) مأخذ 7 ص 70 و 74.
2) پیشین، ص 67 تا 81.
3) مأخذ 10، ص 30.
