تعالیم قرآن کریم مهمترین و مقدسترین منبع اعتقادى و ارزشى تاثیرگذار بر نگرش و بینش و کنش مسلمین در طول تاریخ است. از آنجا که قرآن مبین بسیارى اهداف متعالى زندگى و کتاب هدایت و سعادت بشر است توجه و عمل به برنامههاى نظرى و عملى آن نیز سبب هدایت انسان به سرچشمه کمال و جلال و جمال و بىتوجهى به آن سبب ضلال است، به همین دلیل مسلمانان واقعى کوشیدهاند آنرا بخوانند و بفهمند و عمل کنند. جهاد و شهادت نیز از این موضوع مستثنى نیست. مجاهدان و شهیدان مسلمان یکى از دلایل اصلى حضور خود را در میادین رزم و شهادت، اعتقاد به آیات قرآن و الهام از آن مىدانند. به اعتراف بسیارى از مورخین انگیزههاى شهادت طلبى رزمندگان اسلام در طول تاریخ، منبعث از تعالیم قرآن و وحى الهى است. گوستاولوبون محقق شهیر فرانسوى در کتاب تاریخ تمدن اسلام و عرب با اشاره به موضوع شهادت طلبى در صدر اسلام و تاثیر آن در پیروزیهاى سریع مسلمین در زمان رسول خدا و بعد از آن به
برخى از این موارد اشاره مىکند. او معتقد است رزمندگان و شهیدان مسلمان دوام و اصالتى براى زندگى دنیا منهاى جهان آخرت قائل نبودند. در جهانبینى آنها به ویژه آنچه که منبعث از قرآن و سنت است جهاد و دفاع در برابر دشمنان خدا از مسلمات سیاسى و اجتماعى و دینى محسوب مىشد. از طرفى توجه به آخرت و وعدههاى داده شده به شهدا در قرآن موجب عدم هراس آنها از مرگ و استقبال از شهادت بود. ما در اینجا به برخى از اهداف و انگیزههاى شهادت طلبى از منظر قرآن اشاره مىکنیم. برخى از آیات قرآن کریم شهادت طلبى را اداى پیمان و تعهد بسته شده با خداوند توسط مؤمنان و سنت و حقیقتى لا یتغیر مىداند: «از مردم با ایمان مردانى هستند که تعهد الهى را ایفا نموده، گروهى از آنان راه ابدیت را در پیش گرفت و دستهاى دیگر منتظر حرکت در این راهند. آنان هیچ حقیقتى را تبدیل و تغییر ندادند.» (1).
برخى دیگر از آیات قرآن کریم به فلسفهى آثار اجتماعى و اصلاحى جهاد و شهادت اشاره مىکند.
»اگر خدا گروهى از مردم «متجاوز و گمراه» را به وسیله گروهى دیگر (مومنان) دفع نکند فساد زمین را فرا مىگیرد«. (2) و یا در جایى دیگر مىفرماید: «با کافران بجنگید تا فتنه از بین برود و دین، همه براى خدا باشد.» (3) بنابراین عدهاى باید از جان خود بگذرند تا فساد و فتنه از بین برود و دین پایدار بماند. برخى از آیات قرآن کریم به نمردن و حیات جاودانه شهید اشاره مىکنند و از مردم مىخواهند که آنها – شهدا – را مرده نپندارند. «کسانى را که در راه خدا کشته شدند، مرده مپندارید بلکه آنها زندهاند و نزد پروردگارشان روزى مىخورند.» (4) و یا «آن کسى را که در راه خدا کشته شده مرده نپندارید بلکه او زنده ابدى است ولیکن همه شما این حقیقت را در نخواهید یافت.» (5).
در بسیارى از آیات، به معامله و تجارت سودمند با خداوند اشاره شده است: «اى کسانیکه به خدا گرویدهاید آیا شما را به تجارتى سودمند که شما را از عذاب هولناک «قیامت» نجات بخشد دلالت کنم؟ آن تجارت این است که به خدا و رسول او ایمان آورید و با مال و جان در راه خدا جهاد کنید این کار (از هر تجارت) اگر دانا باشید براى
شما بهتر است.» (6).
و در آیه 17 سوره توبه مىفرماید: «خداوند، از اهل ایمان جانها و اموالشان را خریدارى مىکند که در مقابلش، بهشت از آن آنها باشد. آنها در راه خدا مىجنگند و دشمنان را مىکشند یا کشته مىشوند (دادن بهشت به مؤمنین در مقابل پیکارشان با مال و جان خود) وعدهى حقى بر او است که تورات و انجیل و قرآن بیان فرموده و چه کسى از خدا به عهدش با وفاتر است. اى اهل ایمان شما در این معامله به خود بشارت دهید که این معامله رستگارى و پیروزى بزرگى براى شماست.» (7) همانطوریکه ملاحظه مىشود در این آیات قرآن کریم به معامله سودمند با خدا در تعالیم تورات، انجیل و قرآن اشاره شده است.
در برخى از آیات، نیز خداوند حضور در صحنه جهاد، و شهادت در این طریق را ملاک برترى و فضیلت مىداند. «خدا مجاهدان فداکار را به مال و جان بر بازنشستگان، بلندى و برترى بخشیده و همه اهل ایمان را وعده نیکوتر (که دخول به بهشت است) فرموده و مجاهدان را با بازنشستگان به اجر و ثوابى بزرگ برترى داده است.» (8) از این منظر مجاهدان نسبت به افرادى که ترک جهاد مىکنند و یا بىتفاوت هستند، فضیلت دارند.
برخى از آیات فوق و بسیارى دیگر از آیات نیز به پاداش و مقام و منزلت اخروى شهیدان اشاره مىکنند. «آنان که از وطن خود هجرت کردند و از دیار خود بیرون کرده شده و در راه خدا رنج کشیدند جهاد کردند و کشته شدند همانا بدیهاى آنان را مىپوشانیم و آنان را به بهشتهایى که در زیر درختان آنان نهرهاى آب جارى است، داخل مىکنیم و این پاداش از جانب خدا و پاداشى که از جانب خدا باشد نیکو است.» (9) و یا «کسانى که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را ضایع نگرداند آنان را به سعادت هدایت کند و امورشان را اصلاح نماید و به بهشتى که قبلا مقامات آن به آنها شناسانده است وارد مىسازند.» (10) و یا در آیهاى دیگر مىفرماید: «آنان که در راه رضاى خدا، از وطن هجرت نمودند. و در راه دین کشته شدند و یا مرگشان فرا رسید، البته خداوند رزق
و روزى نیکوئى (در بهشت ابدى) نصیبشان مىگرداند که همانا خداوند بهترین روزى دهندگان است. خداوند آنان را در بهشت، منزلى عنایت کند که بسیار به آن خشنود باشند.» (11) در این آیات خداوند انگیزه هجرت و شهادت را «رضاى خداوند» مىداند. و بر عاقبت سعادتمندانه شهیدان در بهشت الهى اشاره مىکند.
در آیات دیگرى، قرآن کریم جهاد و شهادت در راه خدا را نوعى امتحان و آزمایش مىداند که موفقیت در آن نتایج شایستهاى در بر دارد. مثلا اگر خدا مىخواست از کفار انتقام مىکشید و همه را بدون زحمت جنگ، هلاک مىکرد لکن این جنگ براى آزمایش خلق با یکدیگر است و آنان که در راه خدا کشته شدند هرگز اعمالشان را ضایع نگرداند. همچنین در آیات دیگرى نیز حضور در میدان رزم و جهاد و استقامت در این مسیر و یا اهداى جان و مال و حتى آبرو، نوعى امتحان و ملاک سنجش معرفى شده است. همانطوریکه از آیات بالا استنباط مىشود قرآن کریم مهمترین انگیزه جهاد و شهادت طلبى را، رضایت و خشنودى خداوند مىداند و مرگى را شهادت مىداند که با انگیزههاى الهى و «فى سبیل الله» باشد. علاوه بر آیات فوق، در آیات 244 190 218 سوره بقره و آیات 167 13 سوره آلعمران و آیات 184 76 75، سوره نساء و آیات 41 24 20 19 111 86 84 75 سوره توبه و آیات 74 72 سوره انفال و آیات 1 و 41 سوره صف و آیه 20 سوره مزمل و آیه 41 سوره مائده و آیه 1 سوره ممتحنه و بسیارى از آیات دیگر به این انگیزه و انگیزههاى مرتبط با آن اشاره مىکند.
بطور خلاصه برخى اهداف و انگیزههاى شهادت طلبى را از نظر قرآن را مىتوان بصورت زیر بیان نمود:
1- وفا کردن به عهد و پیمان الهى و ایثار جان در راه خدا و دین او.
2- شرکت در سنت ابتلا و امتحان.
3- معامله سودمند با خداوند (تقدیم جان در برابر بهشت و آمرزش گناهان(.
4- رسیدن به درجات والاى تکامل و رستگارى و جاودانگى و قرب و رضوان الهى
5- اطاعت از فرمان خدا و رسول و اولىالامر
6- اهتمام به امور اجتماعى و کمک به مستضعفین و اشاعه معروف و نهى از منکر و رفع فتنه و یارى حق و دفع باطل و صلاح و اصلاح جامعه و دفاع از جان و مال و سرزمین و حقوق واقعى انسانها.
7- آمادهسازى بستر جامعه براى اقامه عدل و حدود الهى و برپایى سنتهاى معنوى و تقویت ارزشهاى والا.
8- حراست از سنگرهاى توحیدى چون مساجد و کلیساها و معابد و مکانهایى که خدا را مىپرستند.
1) سوره احزاب، آیه 123.
2) سوره بقره، آیه 251.
3) سوره انفال، آیه 39.
4) سوره آلعمران، آیه 169.
5) سوره بقره آیه 154.
6) سوره صف، آیه 11.
7) سوره توبه، آیه 69.
8) سوره نور، آیه 36.
9) سوره آلعمران، آیه 195.
10) سوره محمد (ص(، آیه 5.
11) سوره حج، آیات 58 و 59.
