از آنجا که ثبت وقایع جنگ ایران و عراق و تجزیه و تحلیل سیاسی – نظامی آن یکی از مهمترین اسناد مکتوب تاریخ انقلاب اسلامی به شمار میرود، تلاش شد سندی از این دوران پر افتخار گردآوری شود تا آیینهای باشد برای محققان و آنان که میخواهند ابعاد و ویژگیهای گوناگون پایداری هشت ساله ملت ایران را در برابر خیل گسترده دشمنان انقلاب اسلامی به دیده مشاهده کنند.
جنگ ایران و عراق پیوندی تنگاتنگ با انقلاب اسلامی دارد به گونهای که بدون درک درست آن، نمیتوان به تحلیلی فراگیر از انقلاب اسلامی دست یافت. همچنین این پدیده به دلیل تأثیرات و پیآمدهای فراوانش، دست کم تا چند دهه آینده، بر همه موضوعات مربوط به سیاست داخلی و خارجی جمهوری اسلامی ایران مؤثر خواهد بود.
جنگ، ابعاد گوناگونی دارد که برجستهترین آنها، بعد نظامی است. در طول تاریخ معاصر ایران همواره در پی بروز هر جنگی، شاهد جدایی بخشهایی از این سرزمین پهناور به دست بیگانگان بودهایم. اسناد تاریخی گویای این نکته است که در دویست سال گذشته، یعنی دقیقا از زمان سلطنت «فتحعلی شاه قاجار» تاکنون، نزدیک به یک میلیون کیلومتر مربع از خاک ایران جدا شده است. اما در جنگ ایران و عراق، با وجود پشتیبانی قدرتهای بزرگ از متجاوز، نه تنها یک وجب از خاک ایران در دست نیروهای عراقی باقی نماند، بلکه هنگامی که عراق قرار داد سال 1975 میلادی الجزیره را بار دیگر پذیرفت و سپس دبیرکل وقت سازمان ملل، آن کشور را متجاوز اعلام کرد، حقانیت جمهوری اسلامی ایران به اثبات رسید.
بیگمان برای تجزیه و تحلیل جنگی این چنین بزرگ، ضروری است کتابهایی تألیف شود. اما تا به حال برخی از متونی که در این باره نگاشته شدهاند، در ایفای نقش خود نارسا بودهاند و شماری از محققان و مؤلفان ایرانی و غیر ایرانی که درباره جنگ اثری از خود بر جای
گذاشتهاند، یا در صحنه جنگ حضور نداشتهاند و یا حضور آنان مستمر و مؤثر نبوده است. این عده چون با دستاندرکاران اصلی جنگ و تصمیمات آنها آشنا نبودند، بنابراین نتوانستهاند درکی درست و همه جانبه از جنگ را در آثار خود ارائه دهند.
از سوی دیگر، برخی از متون مربوط به جنگ با اهداف سیاسی خاص یا اغراض شخصی مؤلف یا محقق نگاشته شدهاند؛ مانند اغلب نویسندگان خارجی که تاریخ جنگ را نگاشتهاند. برخی نویسندگان داخلی هم، گاه پیش از آن که به حقایق و واقعیتهای درونی جنگ بپردازند، نقش خود را در جنگ به نمایش گذاشتهاند و به اثبات و برجسته کردن دانش و اندوختههای نظامی خود (که در جای خود غیرقابل انکار هستند) پرداخته و عوامل اساسی پیشرفت رزمندگان را در طول هشت سال دفاع مقدس کم رنگ ساختهاند. لذا، بعضی از این متون منعکس کننده حقایق و واقعیتهای جنگ نیستند.
علاوه بر این، در این گونه آثار و تحقیقات جنبه استراتژیکی جنگ مدنظر قرار نگرفته است، و بیش از آن که به تجزیه و تحلیل علمی جنگ پرداخته شود، جنبههای توصیفی و تبلیغی آن پرورانده شده است.
نواقص و کمبودهای موجود در متون و ادبیات مربوط به جنگ ایران و عراق که به برخی از آنها اشاره شد، اینجانب را بر آن داشت تا به خواست مکرر مراکز آموزشی سپاه پاسخ مثبت داده و ضمن تدریس موضوع «تجزیه و تحلیل سیاسی – نظامی جنگ ایران و عراق» در دورههای نظامی سپاه، گروهی از محققان و صاحب نظران را گرد هم آورده و از آنان بخواهم تا بر اساس چارچوب مباحث اینجانب در کلاس درس، متونی متناسب، برای آگاهی عموم مردم عزیز ایران و ملل مسلمان جهان تهیه کنند.
تلاشهای قابل تقدیر و تشکر این دوستان، مجموعه مباحث مدونی را شامل شد که به حول و قوه الهی، در آیندهای نزدیک به زیور طبع آراسته خواهند شد. این مجموعه که کتاب حاضر، جلد دوم آن می‌باشد، به شرح ذیل سازمان دهی شده است:
جلد اول؛ ریشههای تهاجم: در این جلد به علل و زمینههای تجاوز عراق به ایران پرداخته شده و موضوعاتی نظیر علت آغاز جنگ ایران و عراق، پیشینه روابط دو کشور، وضعیت نظام بینالملل و منطقه خلیج فارس، وضعیت داخلی ایران و عراق در آستانه جنگ و تمهیدات عراق برای آغاز تجاوز به ایران بررسی شده است.
جلد دوم؛ جنگ، بازیابی ثبات: موضوع اصلی این جلد، تشریح ابعاد و ویژگیهای هجوم سراسری عراق به خاک ایران و علل توقف آن و سرانجام، چگونگی بیرون راندن نیروهای
متجاوز از خاک ایران است. در این جلد همچنین، تحولات سیاسی ایران در سالهای 1359 تا 1361، که یکی از سرنوشتسازترین دورههای انقلاب اسلامی به شمار میرود و تأثیر به سزایی در ایجاد تحول در جبههها داشته است، بحث و بررسی میشود.
جلد سوم؛ تنبیه متجاوز: محور اساسی بحث در این جلد دلایل ورود رزمندگان مدافع اسلام به خاک عراق و استراتژیها و تاکتیکهای مورد استفاده آنها در تنبیه متجاوز می‌باشد. در این جلد، ابعاد گوناگون جنگ از آغاز عملیات رمضان در مرداد ماه 1361 تا فروردین 1367 (شش سال) مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
جلد چهارم؛ تثبیت دست آوردهای جنگ: این جلد کوتاهترین دوره جنگ را که به دلیل پیچیدگی اوضاع و شرایط، حساسترین و مهمترین دوره جنگ به شمار میآید، بررسی میکند. عبور مجدد عراق از مرزهای بینالمللی و تلاش برای اشغال دوباره خرمشهر، چنان اهمیتی داشت که حضرت امام (ره) در جمله معروف خود فرمودند: «یا سپاه یا خرمشهر» و در حقیقت، تلاش و جانفشانی نیروهای سپاه بسیج در این دوره کوتاه، دست آوردهای جنگ را تثبیت کرد و دشمن، نومید از حرکت مذبوحانه خود، آتشبس را پذیرفت.
جلد پنجم؛ درسها و نتایج جنگ: این جلد به نتیجهگیری و جمعبندی درسهای جنگ ایران و عراق اختصاص دارد. درسهای جنگ در سه سطح استراتژیکی، عملیاتی و تاکتیکی مورد بررسی قرار میگیرد و سرانجام با استنباط از نتایج کلی جنگ، تلاش میشود تا قاعده و الگویی نهایی برای مطالعه و تبیین جنگهای دیگر ارائه شود.
در پایان از عزیزان زحمتکش مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و نیز آقایان حسین اردستانی، بهادر امینیان، حسین حسینی، علی حسینیتاش، محمد درودیان، فرهاد درویشی، غلامعلی رشید، محسن رشید، حسین سلامی، مجید مختاری، رسول یاحی که در تهیه و تنظیم این اثر زحمات فراوانی متقبل شدهاند، تشکر و سپاسگزاری کنم.
محسن رضایی میرقاعد
دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام
