نهاد جهانی جامعهی بینالملل که پس از جنگ جهانی اول تشکیل شده بود تا مانع از وقوع جنگ جهانی دیگری شود، در محقق کردن رسالت خود ناکام ماند و سرانجام، جنگ جهانی دوم در سال 1939 به وقوع پیوست. در این جنگ، بسیاری از مقررات حقوق مخاصمات مسلحانه و حقوق بینالملل بشردوستانه نقض شد، اما این بار جامعهی بینالملل واکنش شدیدتری در مقابل ناقضان این حقوق نشان داد و در فردای جنگ جهانی دوم، محاکم بینالمللی (نورنبرگ و توکیو) را برای محاکمه و مجازات آنها تأسیس کرد. شدت نقضها و جنایتهای ارتکابی طی جنگ جهان دوم، جامعهی بینالمللی را بر آن داشت تا به حقوق بشر و حقوق بشردوستانه بیش از پیش توجه کند و لزوم رعایت و احترام آنها را در دستور کار خود قرار دهد. هر چند منشور سازمان ملل متحد در بند 4 از مادهی 2 خود، توسل به زور و جنگ علیه حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها را به طور مطلق ممنوع کرد، اما به دلیل مجاز دانستن توسل به زور و اقدامات نظامی در چارچوب فصل 7 منشور و نیز حق دفاع مشروع (مادهی 51(، نتوانست به طور کامل از نظر حقوقی، مانع از وقوع درگیریهای مسلحانه میان دولتها شود؛ بنابراین، برخلاف تصور برخی، اهمیت حقوق بینالملل بشردوستانه و جنگ، پس از جنگ جهانی دوم نه تنها کمتر نشد، بلکه افزایش نیز یافت.
در سال 1949، کمیته بینالمللی صلیب سرخ، تحت تأثیر جنایتهای ارتکابی علیه بشریت طی جنگ جهانی دوم، کنفرانس بینالمللی را با حضور نمایندگان 58 دولت برپا کرد. در این کنفرانس، شرکت کنندگان، چهار کنوانسیون تدوین شدهی با اهمیت این کمیته را تأیید و برای امضا و تصویب دولتها ارائه کردند. در حال حاضر، تقریبا، تمامی دولتهای جهان عضو این کنوانسیونها به شمار میآیند و قواعد آنها عرفی شده است. کنوانسیون نخست به بهبود شرایط افراد زخمی و بیمار در صحنهی درگیریهای مسلحانه
مربوط میشود که در واقع، همان توسعه و تکامل مقررات و قواعد کنوانسیون 1864 ژنو است. کنوانسیون دوم به بهبود شرایط زخمیها، بیماران و کشتیشکستگان عضو نیروهای مسلح در دریا اختصاص دارد و حالت تکامل یافته کنوانسیونهای سال 1899 و سال 1907 محسوب میشود. کنوانسیون سوم راجع به رفتار با اسیران است که به تکمیل مقررات کنوانسیون 1929 ژنو پرداخته است و سرانجام، کنوانسیون چهارم دربارهی حمایت از افراد غیرنظامی در زمان جنگ است که بیشتر تحت تأثیر شقاوتهای آلمان نازی در جنگ جهانی دوم علیه مردم غیرنظامی تدوین شد. (1) همچنین کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ به منزلهی نهاد بینالمللی بیطرف برای نظارت بر اجرای این کنوانسیونها تعیین شده است.
هر چند کنوانسیونهای چهارگانهی ژنو در زمان تدوین، کامل و بینقص بودند، اما به مرور زمان و در نتیجهی توسعه و پیشرفت سلاحها و روشهای جنگی، نارسایی و نقص قواعد و مقررات آنها مشخص شد. کمیتهی بینالمللی صلیب سرخ برای رفع نواقص و نارسایی و تطابق آنها با پیشرفتهای صورت گرفته، پروتکلهای الحاقی به کنوانسیونهای ژنو را تهیه و برای تأیید نمایندگان دولتها به کنفرانس دیپلماتیک سال 1977 ژنو ارائه داد. کنفرانس مزبور، متن پروتکلهای (دو پروتکل) مزبور را تصویب و برای امضا و تصویب دولتها تسلیم کرد.
مقررات پروتکل نخست به حمایت از قربانیان کشمکشهای مسلحانهی بینالمللی مربوط میشود و حمایت از بیماران، زخمیها و آسیبدیدگان نقل و انتقالات پزشکی، سلاحهای جدید و روشهای جنگ، وضعیت نظامیان و اسیران جنگی، حمایت از جمعیت غیرنظامی و اهداف غیرنظامی، از جمله حمایت از ابنیه و تأسیسات حاوی نیروهای خطرناک (مانند سدها و نیروگاههای اتمی(، عملیات نجات و حمایت از زنان و کودکان و روزنامهنگاران، از جمله مسائل مندرج در آن به شمار میآید. (2).
پروتکل دوم، که مقررات آن بسیار کوتاهتر است، به توسعه و تکامل مادهی 3
کنوانسیونهای ژنو و حمایت از قربانیان در درگیریهای مسلحانهی غیر بینالمللی اختصاص دارد و تصویب آن در کنفرانس ژنو با مباحثات و مشکلاتی مواجه شد، ولی سرانجام این پروتکلها در سال 1978 لازم الاجرا شدند، اما دولتها استقبال چندانی از تصویب آنها، به ویژه پروتکل دوم، نکردند. امروزه، مقررات این دو پروتکل همراه با کنوانسیونهای چهارگانه، مهمترین منبع حقوقی بینالملل بشردوستانه محسوب میشوند و محافل بینالمللی به آنها استناد میکنند.
اصول محدودیت (منع استفاده از سلاحهایی که رنج و درد بیهوده را موجب میشوند(، تناسب، تفکیک (میان اهداف نظامی و غیرنظامی و رزمندگان و غیررزمندگان) و حسننیت از جمله اصولیاند که در این اسناد، تأیید و تصدیق شدهاند. البته، منابع حقوق بینالملل بشردوستانه پس از جنگ جهانی دوم به کنوانسیونهای ژنو (سال 1949) و پروتکلهای آن (سال 1977) محدود نمیشود و به غیر از آنها اسناد بینالمللی دیگری نیز تدوین و تصویب شده است که از جمله مهمترین آنها میتوان به کنوانسیون سال 1954 لاهه دربارهی حمایت از اموال و آثار فرهنگی در زمان مخاصمات مسلحانه، کنوانسیون ممنوعیت سلاحهای بیولوژیک (سال 1970(، کنوانسیون سال 1977 در مورد منع استفادهی خصمانه از تکنیکهای تغییر محیط زیست طبیعی و کنوانسیون ممنوعیت سلاحهای شیمیایی (1993) اشاره کرد.
1) مأخذ 2، ص 369 و 370.
2) مأخذ 2، ص 395 و 396.
