رژیم عراق با تهدید خطوط هوایی بینالمللی و حمله به هواپیماهای مسافربری، سبب کشته یا زخمی شدن تعدادی از افراد بیگناه و وارد آمدن
خسارت به دولتهای بیطرف شده است. این اقدامات عراق با بخشی از حقوق جنگ، از جمله مقررات حمایت از افراد غیرنظامی و حمایت از حقوق دولتهای بیطرف در جنگ مغایر بود. افزون بر آن، اقدام عراق طبق کنوانسیون 1944 شیکاگو درباره حفظ امنیت خطوط حمل و نقل هوایی بینالمللی، تأمین سلامتی و نظم پرواز و نیز تضمین ایمنی مسافربری و خدمهی هواپیما، نقض تعهدات بینالمللی بوده است. مادهی 44 کنوانسیون شیکاگو ضمن برشمردن «هدفهای مورد نظر سازمان ایکائو» تأکید میکند که:
»الف) پیشرفت امور هواپیمایی بینالمللی کشوری در سراسر جهان با کمال نظم و بیخطری تأمین شود.
ب) امنیت پرواز در هوانوردی بینالمللی تعمیم و توسعه یابد.«
در واقع، دولتهای عضو متعهدند که تمام امکانات خود را برای تأمین سلامتی و بیخطری پرواز هواپیماها در خطوط هوایی به کار گیرند. این تکلیف عمدهی بینالمللی را هر دولتی که نقض کند، تجاوز آشکار به حقوق بینالمللی است و مسئولیت عاملان آن را به دنبال خواهد داشت.
اقدام دولت عراق در صدور اعلامیهی 9016 (1) با بند1 مادهی 3 ضمیمه 15 کنوانسیون شیکاگو نیز مغایر بود؛ زیرا طبق مفاد بند مزبور، هیچ یک از دولتهای متعاهد، مجاز به صدور اعلامیه هوایی برای قلمرو کشور متعاهد دیگر نیستند. به دنبال اخطار رژیم عراق، پرواز هواپیماهای بینالمللی به ایران از مسیر عادی خود در غرب کشور قطع شد. گفتنی است که تهدید عراق به نداشتن مسئولیت در قبال امنیت پروازهای بینالمللی، تنها یک تهدید صرف نبود، بلکه به مرحلهی عمل نیز رسید. حمله به هواپیماهای غیرنظامی و سرنگون کردن آنها، دزدی هوایی تهدید هواپیماهای مسافربری و تجاری از جمله مواردی بود که رژیم عراق مقررات بینالمللی را نقض کرد. سابقهی چنین اقداماتی به اوایل سال 1361 و سفر وزیر امور خارجه
الجزایر به ایران باز میگردد. در آن زمان، هنگامی که بنیحیی و همراهان وی برای گفتوگو درباره جنگ تحمیلی عازم ایران شده بودند، هواپیمای آنها در مرز ایران و ترکیه هدف حملهی هواپیماهای جنگندهی عراق قرار گرفت و وزیر امور خارجه الجزایر و همراهان وی به شهادت رسیدند. (2).
در اول اسفند 1364، نیز دو فروند جنگندهی عراقی به یک هواپیمای اف – 27 متعلق به خطوط هوایی داخلی ایران (آسمان) در مسیر تهران – اهواز حمله و آن را سرنگون کردند. در این حمله 42 تن سرنشین این هواپیمای غیرنظامی به شهادت رسیدند.
همچنین، در 23 مهر 1365 هواپیماهای متجاوز عراقی به یک هواپیمای بوئینگ 737 متعلق به شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، که از شیراز عازم بندرعباس بود، به هنگام سوار شدن مسافران در فرودگاه شیراز، حمله کردند که در نتیجهی اصابت موشک به هواپیما 30 تن از مسافران آن به شهادت رسیدند. (3).
علاوه بر این، رژیم عراق با کمک به هواپیماربایان و حتی اسکورت دو هواپیمای مسافربری ربوده شدهی ایران و نشانده آنها در خاک خود، کنوانسیون شیکاگو و پیمان بینالمللی هوایی 1944 را که به مسئلهی امنیت
خطوط پرواز غیرنظامی در جهان اشاره میکند، زیر پا گذاشت.
طبق کنوانسیون توکیو مورخ سپتامبر 1963 هر گونه عمل مداخله، توقیف یا کنترل غیرقانونی هواپیمای در حال پرواز ممنوع است و دولتی که هواپیما در آن فرود آمده مکلف است به مسافران و خدمه هواپیما اجازه دهد به سفر خود ادامه دهند و هواپیما و محمولهی آن را به صاحبان قانونی هواپیما مسترد دارد. (4).
طبق کنوانسیون لاهه مبارزه با توقیف غیرقانونی هواپیما (16 دسامبر 1970(، توقیف یا اعمال کنترل بر هواپیما یا حمله بدان با توسل به زور یا تهدید یا هر گونه ارعاب، جرم تلقی شده است. طرفهای قرارداد متعهد شدهاند که برای جرم مزبور مجازات شدیدی در نظر گیرند. همچنین چنانچه متخلف در سرزمین هر یک از دولتهای عضو یافت شود یا باید استرداد یا در آنجا تحت پیگرد قرار گیرد. (5).
کنوانسیون مونترال – که معاهدات مربوط به هواپیماربایی را تکمیل میکند – تعریف جرم هواپیماربایی را که در کنوانسیون لاهه آمده، تکمیل کرده است و آن را به موارد توسل به خشونت علیه اشخاص موجود در هواپیمای در حال پرواز که ممکن است ایمنی هواپیما را به خطر اندازد یا قرار دادن هر شیء در هواپیما که ممکن است صدمه یا انهدام هواپیمای در حال پرواز را موجب شود یا مخابرهی نادرست، که عدم ایمنی هواپیما را سبب گردد، نیز گسترش داد. (5) گفتنی است که این معاهدات هم در زمان صلح و هم در زمان جنگ، لازم الاجرا می‌باشد.
همچنین براساس قطعنامهی کنفرانس اسلامی که در یمن شمالی برگزار شد، هواپیماهای ربوده شده به هر کشوری که برده شود، آن کشور موظف است که نخست هواپیماربایان را محاکمه کند و سپس عین هواپیما را به کشور صاحب برگرداند، اما رژیم عراق به جای دستگیری هواپیماربایان هواپیمای خطوط هوایی ایران، از آنها استقبال کرد و برایشان مصاحبه مطبوعاتی ترتیب داد. این رژیم حتی مسافران و خدمه این هواپیماها را به فوریت آزاد نکرد و برای آنها برنامههای اجباری ترتیب داد و هواپیمای مسافربری ربوده شده پس از سالها به جمهوری اسلامی بازگردانده شد.
پس از آخرین مورد دزدی هوایی رژیم عراق در تاریخ 6 شهریور 1363، آقای هامر شولد، دبیر کل «یاتا«، طی تلکسی در تاریخ 8 شهریور 1363 نمایندهی عراق را احضار کرد و از وی خواست تا کشورش به مقررات یاتا عمل کند و حتی مجددا تلکسی در این باره به بغداد ارسال کرد. اقدامات دبیر کل سازمان بینالمللی هوایی کشوری (ایکائو) و معاون دبیر کل صلیب سرخ جهانی نیز همچون اقدامات دبیر کل یاتا بیپاسخ گذاشته شد و بدین ترتیب، رژیم عراق در مورد دزدی هواپیماهای غیرنظامی به اقدامی مبادرت کرد که تاکنون، کمتر حکومتی چنین کرده بود. (2) در این زمینه نیز رژیم عراق مقررات بینالمللی را زیر پا گذاشت و به رغم اینکه خود از امضا کنندگان این مقررات بود، به آنها عمل نکرد.
1) اداره مراقبت پرواز رژیم عراق با صدور اعلامیه شماره 9016 مورخ 17 مارس 1985 اعلام کرد به دلیل فعالیت هواپیماهای جنگی عراق در فضای ایران، عراق خود را از قبول هر گونه مسئولیت در فضای ایران مبرا میداند.
2) روزنامه رسالت، 10 / 6 / 1365.
3) هوشنگ مقتدر، حقوق بینالملل عمومی، تهران: مؤسسهی چاپ و انتشارات، 1372، ص 264.
4) همان.
5) همان، ص 265.
