امریکاییها پس از گرفتار شدن جمهوری اسلامی در جنگ تحمیلی عراق، موقعیت را برای بازگشت دوباره ایران به دایره نفوذ خود مناسب دیدند. آنها همچنین برای فراهم کردن زمینه آزادی گروگانهایشان، مواضع جدیدی را اتخاذ کردند که به منزله تغییرات مهمی قابل ارزیابی بود. نماینده امریکا در شورای امنیت در یک موضعگیری آشکار اعلام کرد:
»اراضی نباید با زور تصرف شود و اختلافات باید به جای توسل به جنگ با مسالمت حل شود.«(1).
ادموند ماسکی وزیر خارجه امریکا در این باره گفت:
»وجود ایرانی نیرومند و توانا و حفظ وحدت آن در جهت حفظ منافع آمریکا است. خواستار ایرانی هستیم که در صلح و صفا باشد، ایرانی متحد و قدرتمند با حکومتی که مورد علاقه و مطلوب مردم ایران است… هیچ دولتی نباید در درگیری ایران و عراق دخالت کند، برای پایان دادن به این اختلاف باید بر اساس قوانین بینالمللی، از راهحلهای مسالمتآمیز استفاده شود… ایالات متحده در این جنگ جانب هیچ یک را نمیگیرد و هیچ کدام را سرزنش نمیکند ولی امریکا با تجزیه ایران مخالف است… عراق تمامیت ارضی ایران را با تجاوز به خاک آن کشور مورد تهدید قرار داده است… ما از تمام کشورهای منطقه و دیگر کشورها میخواهیم که از درگیری در این اختلاف بر حذر باشند و کوشش کنند این نبرد محدود بماند تا راهی برای حل آن پیدا شود.«(2).
در پی تغییر محسوس مواضع امریکا، عراقیها این کشور را به نقض بیطرفی متهم کردند. در مقابل، سخنگوی وزارت خارجه امریکا در پاسخ به این اتهام، تأکید کرد که امریکا با تجزیه خاک هر کشوری با توسل به زور مخالف است و پیروی از این سیاست به آن معنا نیست که امریکا سیاست بیطرفی خود را کنار گذاشته است.(3) سفیر امریکا در سازمان ملل نیز در مورد تحویل سلاح به ایران گفت که هنوز تصمیمی گرفته نشده است.(4) در عین حال، وزیر خارجه عراق بار دیگر اعلام کرد که امریکا بیطرفی را در جنگ کنار گذاشته است و از ایران حمایت شفاهی و مادی میکند.(5).
اهداف، تمایلات و منافع امریکا را در این مقطع حساس از جنگ، روزنامه نیوزویک مورد بررسی قرار داد. به نظر میرسد در این تفسیر، موقعیت امریکا و پیچیدگیهایی که این کشور در برابر خود داشت، به خوبی بیان شده است:
»نبرد ایران و عراق و بحران گروگانهای امریکایی چنان به هم آمیختهاند که تأثیر مهمی بر نقش سیاسی – نظامی امریکا در منطقه خلیج فارس خواهد داشت. امریکا زمانی که نخستین گام را در راه منزوی ساختن ایران برداشت، اعلام کرد که به محض آزادی گروگانها تحریم علیه ایران نیز پایان خواهد گرفت. اما اقدام به چنین امری در بحبوحه جنگ به جانب داری امریکا از ایران تعبیر خواهد شد. با این وصف، در صورت آزادی گروگانها امریکا به سرعت در جهت از میان برداشتن تحریمهای سیاسی اقتصادی علیه ایران، اقدام خواهد کرد. این امر به ایران اجازه خواهد داد تا مبادلات بازرگانی عظیم و حجیم خود را با اروپای غربی و ژاپن از سر گیرد و چهار صد میلیون دلار قطعات یدکی را که قبلا از امریکا خریداری کرده، دریافت دارد. مقامات امریکا به طور روز افزونی نگران سرنوشت ایران و اثرات این جنگ در ثبات منطقه هستند.
دستیابی عراق به خوزستان میتواند بر ناآرامیهای سیاسی در بخشهای دیگر ایران دامن زند و موجب بهرهبرداری روسیه شوروی قرار گیرد. اگر دولت امریکا بتواند پیوند خود را با ایران از سر گیرد و روابط عادی با این کشور برقرار کند، عراق بیش از پیش به جستوجوی راهحلی برای پایان دادن به جنگ از طریق مذاکره برخواهد آمد، زیرا یکی از عوامل مهم تصمیم عراق برای آغاز جنگ با ایران، انزوای سیاسی ایران و عدم توانایی این کشور در به دست آوردن قطعات یدکی نظامی بوده است.«(6).
هرگونه اقدام امریکا برای برقراری رابطه با ایران و لغو تحریم، از نگاه عراقیها به شدت به منزله تغییر موازنه جنگ ارزیابی میشد و لذا ناراضی بودند، به همین دلیل، در پی انتشار این خبر که احتمال دارد، کشورهای عضو بازار مشترک اروپا تحریم اقتصادی ایران را لغو کنند، عراق از این کشورها درخواست کرد که بیطرفی خود را در درگیری ایران و عراق حفظ کنند.(7) روزنامه اردنی «الاخبار» نیز اقدام اروپا را در لغو تحریم اقتصادی ایران به منزله بازتابهای خطرناک در آینده روابط عربی و اروپایی ذکر کرد.(8) ضمن این که رادیو بغداد به نقل از طارق توفیق عضو شورای انقلاب عراق گفت:
»وی به امریکا هشدار داده که آزادی گروگانها را بهانه جهت فرستادن اسلحه به ایران قرار ندهد و بیطرفی خود را حفظ کند و گرنه عراق ساکت نخواهد نشست.«(9).
در این حال، تنها یک روز بعد (6 / 8 / 1359(، کارتر رئیس جمهور وقت امریکا در مناظره
انتخاباتی خود با ریگان گفت:
»امریکا در صورت آزادی گروگانها، تجهیزات نظامی را که ایران خریده و پول آن را پرداخته، به آن کشور ارسال خواهد کرد.«(10).
اظهارات کارتر و سایر مقامهای امریکایی مبنی بر تمایل به برقراری رابطه با ایران – در صورت آزادی گروگانها – از چنان گستردگی برخوردار بود که کیسینجر (وزیر خارجه اسبق امریکا) از موضع جمهوری خواهان در هشدار به کارتر گفت:
»امریکا نباید در شرایط کنونی برای حل مسئله گروگانها بیش از حد به سوی ایران برود، زیرا ممکن است به صورت تسلیم امریکا (11) در مقابل ایران جلوه گر شود.«(12).
در این میان، مسئولان عراقی – چنان که ذکر شد – نگرانی خود را از راههای گوناگون ابراز کردند؛ عراق پیدایش وضعیت جدید را به منزله تفاهم ایران و امریکا قلمداد کرد، طوری که وزیر خارجه این کشور گفت:
»امریکا نمیخواهد عراق یا کشورهای عربی دیگر در این جنگ پیروز شوند، زیرا هنوز از روابط ایران و آمریکا بوی تفاهم به مشام میرسد و با تمام این هیاهوها، این تفاهم ایجاد شده است. امریکا به هیچ عنوان حاضر نیست ایران را از دست بدهد و امکان این که به تدریج بین ایران و امریکا اتحاد برقرار شود، زیاد است.«(13).
با این حال، عراقیها با توجه به تنش در میان جریانهای داخلی و جو حاکم بر کشور، ایران را فاقد اراده سیاسی مشخص برای تصمیمگیری در مورد گروگانها میدانستند و به حصول نتیجه قطعی و روشن در این زمینه، اطمینان نداشتند. اما نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ 12 / 8 / 1359 با اکثریت آرا این شرایط را برای آزادی گروگانهای امریکایی تصویب کردند: 1- عدم دخالت سیاسی و نظامی امریکا در ایران، 2- لغو تحریمهای اقتصادی و مالی علیه ایران، 3- بازگرداندن اموال شاه معدوم.(14).
در پی تصویب این طرح، امریکاییها – چنان که وزیر خارجهشان اظهار کرد – میپنداشتند که در ایران این نظریه قوت گرفته است که ادامه اسارت گروگانهای امریکایی در جهت منافع و مصالح ایران نیست.(15) همچنین، وزیر خارجه امریکا اعلام کرد که از طریق
کانالهای دیپلماتیک پیامهایی مبنی بر تمایل رهبران ایران برای پایان دادن فوری به بحران گروگانها، دریافت کرده است.(16) در عین حال شرایط مجلس به ویژه بند 1 و 3 به گونهای بود که امریکایی ها به آسانی قادر به تأمین آن نبودند و همین مسئله، در آزادی گروگانها تأخیر ایجاد میکرد.
وزیر خارجه عراق بلافاصله پس از استقبال امریکا از تصمیم مجلس شورای اسلامی، مطالبی را بیان کرد که بسیار حائز اهمیت بوده و نشان دهنده محاسبات و برداشت عراقیها از روابط ایران و امریکا است. این مقام عراقی با روزنامه کویتی القبس گفت:
»کشورش (عراق) هنگامی که وارد جنگ علیه ایران شده، کلیه احتمالات از جمله احتمال حمایت امریکا از ایران را بررسی کرده است. در صورتی که امریکا به ایران کمک بکند، عراق با چنین اقدامی مقابله خواهد کرد.«(17).
تنها یک روز پس از مصوبه مجلس شورای اسلامی درباره آزادی گروگانهای امریکایی و با وجود تبلیغات کارتر و دمکراتها، در این زمینه ریگان، نامزد جمهوری خواهان با 51 درصد آرا به عنوان چهلمین رئیس جمهور امریکا انتخاب شد. ایران بلافاصله پس از این انتخاب، از امریکاییها خواست که به مصوبه مجلس به طور علنی پاسخ دهند. در چنین وضعیتی هنری کیسینجر در مورد شرایط ایران گفت:
»این شرایط غیر قابل اجرا یا تحقیر کننده و یا هر دو است. اگر امریکا این شرایط را بپذیرد، در منطقه تحقیر خواهد شد.«(18).
بنابراین، با شکست دمکراتها در برابر جمهوری خواهان، با وجود تلاش آنها برای آزادی گروگانهای امریکایی این اقدامات نتیجهای سودمند برای دمکراتها – به مفهوم ادامه حضور در کاخ سفید – در پی نداشت. در عین حال،تفکر و برداشت جمهوری خواهان از سیاستهای مماشاتآمیز دمکراتها در برخورد با مسائل منطقه، جنگ و حوادث ایران، موجب شد که آنها دیدگاه جدیدی را برای تشدید فشار بر ایران تحت عنوان «جنگ کم شدت» برای تحقق «جنگ بدون برنده» تهیه و ارائه نمایند.
1) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«،3 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس.
2) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، 30 / 7 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا، 29 / 7 / 1359.
3) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، 4 / 8 / 1359، به نقل از رادیو امریکا.
4) پیشین، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس.
5) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، به نقل از خبرگزاری رویتر.
6) روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 8 / 1359.
7) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«،نشریه 223، 6 / 8 / 1359، به نقل از رادیو لندن، 5 / 8 / 1359.
8) پیشین، به نقل از رادیو صوت الجماهیر، 5 / 8 / 1359.
9) مأخذ 79، به نقل از رادیو بغداد، 5 / 8 / 1359.
10) مأخذ 58، 10 / 8 / 1359.
11) بعدها نیز کیسینجر در مخالفت با روش امریکا در برخورد با آزادسازی گروگانها گفت: «شرایط باید طوری تنظیم گردد که هر چه گروگانها بیشتر نگهداری شوند، موقعیت بدتری برای گروگانگیرها به وجود آید.«(خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، شماره 228، 11 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری یونایتدپرس(.
12) مأخذ 54، بن، 6 / 8 / 1359.
13) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«،نشریه 226، 9 / 8 / 1359، به نقل از رادیو آمریکا، 8 / 8 / 1359.
14) روزنامه جمهوری اسلامی، 13/ 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری پارس.
15) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«، نشریه 229، 12 / 8 / 1359.
16) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«،نشریه228، 11 / 8 / 1359.
17) خبرگزاری پارس، «گزارشهای ویژه«،نشریه 230، 13 / 8 / 1359، به نقل از خبرگزاری یوگسلاوی.
18) روزنامه انقلاب اسلامی، 14 / 8 / 1359، به نقل از لندن، خبرگزاری یونایتد پرس، روزنامه دیلی تلگراف، 13 / 8 / 1359.
