تبیین استراتژی آزاد سازی

پیروزی در عملیات ثامن الائمه (ع) که برجسته‏ترین تحول نظامی در آغاز سال دوم جنگ بود، زمینه تبیین استراتژی جنگ را با هدف آزاد سازی مناطق اشغالی، فراهم کرد. در این حال، تحولات سیاسی که بر روند تحولات نظامی اثر داشت، خود نیز از این تحولات متأثر بود.

امام خمینی با شناخت خود از روند تحولات، چند حرکت را به موازات هم اداره و هدایت کردند. امام، انتخاب ریاست جمهوری را به عنوان یک امر حیاتی برای جمهوری اسلامی ارزیابی کرده و حضور مردم را در صحنه ضروری و تعیین کننده خواند. ایشان در دیدار با فرماندهان نظامی – پس از سقوط هواپیمای فرماندهان نظامی – فرمودند:

»به انتخابات نظر کنید که ایران پایدار خواهد ماند… وقتی می‏توانند کودتا یا حمله کنند که ملت در صحنه نباشد، ولی وقتی ملت در صحنه بود، چه کاری از آنان ساخته است و در این جنگ فهمیده شد که ملت بی‏طرف نیست. ملت و ارتش ما قوی است و به خوبی مملکت را می‏تواند حفظ کند.» (1).

امام خمینی در 17 مهر 1360، ده روز پس از عملیات ثامن الائمه (ع) و سقوط هواپیمای فرماندهان نظامی، در حکم تنفیذ ریاست جمهوری آیت‏الله خامنه‏ای فرمودند:

»شرکت بی‏سابقه مردم کشور امید بدخواهان را مبدل به یأس و طمع آزمندان را برای همیشه برید.» (2).

امام در جای دیگر از این حکم فرمودند:

»شرکت عمومی ملت شجاع و متعهد در انتخابات و پیروزی‏های پی‏درپی قوای مسلح در جنوب و غرب و حضور مداوم ملت در سرتاسر کشور… کاخ‏های تخیلی آنان را فرو ریخت.» (3).

امام، حضور گسترده و سرنوشت‏ساز مردم را در انتخابات ریاست جمهوری به مثابه گذار از مرحله بی‏ثباتی حاصله از مناقشات سیاسی به مرحله جدید ارزیابی کردند. ایشان در پاسخ به تلگرام فرماندهان در مورد

پیروزی در عملیات ثامن الائمه (ع(، پیامی صادر فرمودند که در واقع چارچوب و خط مشی قوای نظامی را مشخص کرد؛ امام اظهار امیدواری کردند:

»آخرین پیروزمندی را که بیرون راندن نیروهای متجاوز کافر از سرزمین‏های میهن ما است، ملت شریف به زودی مشاهده کند.» (4).

با تبیین استراتژی جنگ، تأثیرات ناشی از تحولات سیاسی – نظامی به تدریج در حوزه نظامی نمایان شد؛ از یک سو، با افزایش حضور نیروهای مردمی، سپاه تلاش‏های جدیدی را برای گسترش سازمان رزم انجام داد و از سوی دیگر، نیروهای ارتش و سپاه استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی را طرح‏ریزی کردند. سردار محسن رضایی در این زمینه می‏گوید:

»دو کار اساسی انجام شد، یکی در عملیات و یکی در سازمان‏دهی. در عملیات، طرح‏ریزی سلسله‏وار صورت گرفت، یعنی در حقیقت استراتژی نظامی شکل گرفت، دوم در سازمان دهی، سپاه رفت به دنبال اینکه یک سازمان رزم برای خودش فراهم کند. این دو از اولین تحولات پس از عملیات ثامن الائمه (ع) است.» (5).

سردار غلامعلی رشید نیز درباره‏ی سازمان رزم سپاه و اقداماتی که انجام شد می‏گوید:

»سال دوم جنگ را سال رشد و تثبیت سپاه نام گذاری کردیم. بعد از عملیات ثامن الائمه (ع(، کلاهدوز شهید شد. آقا رحیم رفت تهران که مسئول طرح عملیات بشود، من هم به حکم فرمانده کل سپاه مسئول عملیات جنوب شدم… یادم هست که با شهید باقری نشسته بودیم به فکر تشکیل تیپ افتادیم و اینکه بعد از این، برای انجام عملیات بعدی (طریق القدس) ما نیروی زیادی نیاز داریم و باید تیپ درست کنیم.» (6).

سپاه پاسداران با اتخاذ این اصل که نیروهای عمل کننده سپاه در هر عملیات نسبت به عملیات قبلی، باید دو برابر شود، سازمان مناسبی طرح‏ریزی کرد. در عملیات ثامن الائمه (ع) نیروهای سپاه با سازمان گردان

وارد عمل شدند و مفهوم تیپ پس از این عملیات شکل گرفت. (5).

بر اساس تأکید سپاه در سازمان رزم، بر نیروی انسانی، تیپ‏های جدید شکل گرفت. درباره تشکیل تیپ‏ها و نام‏گذاری آنها، سردار رشید می‏گوید:

»بیشتر اعداد ما برای نام‏گذاری مایل به اعداد تیپ‏های عراقی بودند تا ارتش خودمان.ارتش خودمان شماره‏های 64،81،92 و کلا اعداد بالاتر از 40، 30 را استفاده کرده‏اند ولی عراقی‏ها 1 و 2 تا 12؛ ما آمدیم بین اینها را انتخاب کردیم و حداکثر را 41 گذاشتیم، اول که حکم دادیم تیپ 14،25،8 تشکیل شد.» (7).

بدین ترتیب، گسترش سازمان رزم سپاه و ارتقاء آن از گردان به تیپ بر توان نظامی ایران افزود و این مسئله نقش مؤثری در تبیین استراتژی جنگ و طرح‏ریزی سلسله عملیات‏های بعدی داشت.

در تبیین استراتژی جدید جنگ، دو تجربه ارزشمند که فرا روی نیروهای سپاه قرار گرفته بود، نقش داشت: نخست، تشکیل ستاد عملیات جنوب و طرح‏ریزی عملیات محدود و دومی، تجربه‏ی طرح‏ریزی عملیات ثامن الائمه (ع) و تلاش برای تصویب آن در شورای عالی دفاع و سپس هماهنگی با برادران ارتش و اجرای آن با ترکیب مشترک بود. در مرحله جدید، با توجه به تجارب به دست آمده و در پی تلاش برای تعیین هویت سپاه در طرح‏ریزی عملیات و مشخص کردن جایگاه و نقش آن، اقدامات جدیدی برابر تدبیر فرماندهی سپاه انجام گرفت. برادر محسن رضایی در توضیح این اقدامات می‏گوید:

»ما بچه‏های سپاه را کاملا جدا کردیم و گفتیم شما یک تیمی بشوید، طراحی عملیات بکنید و برادران ارتش هم یک تیم درست کنند و به صورت جداگانه، طراحی عملیات کنند، ولی بعد، در جلسه مشترک نظرمان را بگوییم، آنها هم نظرشان را بگویند. علت این تفکیک به خاطر این بود که می‏خواستیم به سپاه شکل بدهیم. یک سازمان درست کنیم. اینکه همین طوری بنشینیم در جلسات و معلوم نباشد کی چه می‏گوید، این یعنی اینکه هیچ وقت سپاه راه نیفتد و سازمان رزم

سپاه شکل نگیرد. بنابراین، اولین تفکیک را ما قبل از عملیات طریق القدس انجام دادیم و گفتیم سپاه با هویت سپاهی‏گری باید طرح‏ریزی کند و ارتش هم با هویت ارتشی‏گری طرح‏ریزی کند. برادرمان صیاد خیلی مخالف بود، ولی ما محکم گرفتیم و گفتم نه.» (5).

گرچه آثار و نتایج این تصمیم در همان هنگام آشکار شد، ولی با گذشت زمان و به ویژه پس از تکامل اندیشه دفاعی سپاه و ارتش این نیرو در طرح‏ریزی عملیات‏های خیبر، بدر، والفجر8، کربلای5 و… ارزش این اقدام روشن‏تر شد. در واقع، اگر منشأ تحول در جنگ – پس از بن‏بست نظامی حاصله از ناکامی تفکر کلاسیک و سنتی – حضور نیروهای انقلابی و مردمی در جنگ و تبیین استراتژی جدید بود، بنابراین، در تداوم آزادسازی مناطق اشغالی نیز بی‏گمان، تحول جدید باید روند تکاملی خود را طی می‏کرد و این امر میسر نبود مگر با آنچه فرمانده سپاه در تفکیک طرح‏ریزی عملیات‏ها انجام داد.

با تشکیل تیم جدید برای طرح‏ریزی علمیات، نیروهای سپاه همچنان در پایگاه منتظران شهادت (پادگان گلف اهواز) به تلاش‏های خود ادامه دادند. سردار رضایی در مورد این جلسات می‏گوید:

»جلسه‏ای در پایگاه منتظران شهادت – گلف سابق – گذاشته شد و با برادران صحبت کردیم که این طور درست نیست که ما می‏آییم برای یک عملیات این جا می‏نشینیم، ما باید یک سلسله عملیات‏هایی را طرح‏ریزی کنیم.» (5).

دو اصل برای طرح‏ریزی در مرحله جدید در نظر گرفته شد: اول اینکه عملیات‏ها مسلسل‏وار و پشت سر هم انجام شود و وقفه آن کوتاه باشد. دوم، در هر عملیاتی که صورت می‏گیرد دو تا سه برابر عملیات قبلی توان رزمی وارد صحنه شود. (5).

سردار رضایی همچنین در مورد نتیجه این تلاش‏ها و طرح‏ریزی سلسله عملیات‏های دوازده‏گانه‏ی کربلا می‏گوید:

»بعد از عملیات ثامن الائمه (ع) ما وارد دوران جدید و یک استراتژی جدید شدیم که قرار شد در این مرحله 12 عملیات شامل کربلای 1

تا 12 طرح‏ریزی شود. این 12 عملیات اولین عملیات‏های منظمی بودند که از یک جایی شروع می‏شد و به یک جایی ختم می‏شد و پشت سر هم انجام می‏گرفت. مشخص بود هر عملیات کجا صورت می‏گیرد، حتی اسم‏گذاری هم شده بود.» (8).

اهداف مورد نظر در استراتژی جدید که بر پایه ترکیب و هماهنگی ارتش و سپاه تدوین شده بود، عبارت بودند از:

الف) انهدام نیرو و امکانات دشمن را برای کاهش توان نظامی عراق.

ب) آزاد سازی نیروهای خودی از خطوط پدافندی و تمرکز قوا بر اجرای عملیات در سایر مناطق اشغالی.

ج) آمادگی برای حمله نهایی و تعیین کننده به دشمن.

در واقع، با تداوم تهاجمات پی‏درپی به دشمن و انهدام نیرو و امکانات آن، مقدمات آزادسازی مناطق اشغالی فراهم می‏شد و در این صورت با آزادسازی نیروهای خودی که در خطوط پدافندی در برابر عراق قرار داشتند، مقدمات وارد ساختن ضربه نهایی به دشمن به منظور تأمین حقوق جمهوری اسلامی ایران، فراهم می‏شد. بر همین اساس، قرار شد 12 طرح تحت عنوان کربلای 1 تا 12 تهیه و برای تصویب نهایی به شورای عالی دفاع ارائه شود (9) که تنها 5 تا 6 طرح آماده شد. در واقع، کلیه تحرکاتی که پس از این زمان انجام گرفت، در چارچوب استراتژی جدید و بر پایه طرح‏های ارائه شده بود.

1) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی، جلد 15 (تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی(، ص 169.

2) همان، ص 179.

3) همان.

4) همان، ص 165.

5) مأخذ 17.

6) غلامعلی رشید، «شرایط و ضرورت‏های تولد، رشد، تثبیت و گسترش سپاه در جنگ«، مجله سیاست دفاعی (پژوهشکده‏ی علوم دفاعی دانشگاه امام حسین(، شماره 19، تابستان 1376، ص 14.

7) مأخذ 35.

8) سرلشکر محسن رضایی، سخنرانی درباره‏ی «استراتژی دفاع مقدس«، 7 / 7 / 1360.

9) دفتر سیاسی سپاه پاسداران، گذری بر 2 سال جنگ، (سپاه پاسداران، 1361(، ص 114.