مقررات مربوط به حقوق بشردوستانه و حقوق جنگ را دولتها طی قرنها مورد توجه قرار داده و رعایت یا نقض کردهاند. آن طور که یافتهها و تحقیقات تاریخی نشان میدهند، تفکر و رفتار انساندوستانه در تمدنهای قدیمی و قبایل بدوی نیز موجود بوده است. برای نمونه، در میان سومریان نهاد سازمانیافتهای وجود داشته است که در آن قواعدی مانند اعلام جنگ، حکمیت، مصونیت سفیران و قرارداد صلح رعایت میشده است. در این دوران، رسم آزادسازی اسیران در مقابل فدیه نیز متداول بوده است. در تمدن بابل نیز رعایت برخی از قواعد جنگ و حقوق بشردوستانه وجود داشته که این قواعد در مجموعهی قوانین معروف پادشاه آن آورده شده است. (1) همین طور در جنگ هندیها، به ویژه در حماسهی «ماها بهاراتا» به رعایت رفتارهای بشردوستانه، مانند ممنوعیت کشتار محاصرهشدگان، تأکید شده است. در تمدنهای یونان و ایران نیز، برخی از قواعد مربوط به جنگ و بشردوستی را شاهدیم. در این باره در کتابهای تاریخی آمده است:
»هنگامی که کورش هخامنشی در سپیدهدمان به شهر سارد از شهرهای آسیای صغیر وارد و متوجه شد که کلدانیها برخلاف پارسیها، در شهر از پی
غارت رفتهاند، امر کرد که از لشکر او خارج شوند. کلدانیها سخت ترسیدند و با تضرع از پادشاه ایران خواستند که آنها را عفو کند، بدین شرط که هر چه را به یغما بردهاند، پس دهند.«
همین طور در تاریخ آوردهاند:
»هنگامی که کورش در سال 539 پیش از میلاد به شهر بابل، پایتخت آشوریان وارد شد، امنیت ساکنان آنجا را تضمین، صلح را در این منطقه برقرار، معبد بزرگ بابل را به منظور جلوگیری از غارت آن با گماشتن نگهبانان ویژهای حفاظت، معبدهای آشوری و بابلی را نوسازی کرد و بر آن شد مردمی را که به زور به بین النهرین کوچ داده شده بودند، به زادگاههایشان بازگرداند.» (2).
دین و تمدن اسلامی نیز بیش از دیگر ادیان و تمدنها به لزوم رعایت مقررات انساندوستانه در جنگها تأکید کرده است.
اسلام اجرای حقوق بشردوستانه را از مقتضیات و ضروریات دانسته و فقیهان اسلامی با وضع قاعدهی «الضرورات تبیح المحظورات» بر همین مطلب صحه گذاشتهاند. (3) پیامبر اکرم (ص) در مورد جمع بین دو وضعیت متناقض، یعنی ملاحظات انساندوستانه و ضرورتهای نظامی، در حدیثی فرمودهاند: «انا نبی المرحمه و انا نبی الملحمه.» ایشان در این حدیث مروت و رحمت و انسانیت را بر جنگ مقدم دانستهاند تا به رزمندهی مسلمان القا شود که او بازوی عدالت است، نه شمشیر انهدام مقررات بشردوستانهی اسلامی.
نمونهی دیگر نیز اینکه امام علی (ع) در جنگ با معاویه خطاب به سربازان و فرماندهان خود فرمودهاند: «چنانچه آنها را به خواست خدا شکست دادید، هیچ فرد در حال فرار را نکشید، جان هیچ مجروحی را نستانید، هیچ اسیری را گردن نزنید، شرمگاه هیچ کس را عریان نسازید. مردگان را مثله نکنید، به داخل هیچ خانه یا سراپردهای بدون اذن صاحب آن داخل نشوید، اموال آنان به جز اموالی که در لشکرگاه به دست شما میافتد، غارت مبرید. این اموال به وارث آنان تعلق دارد که طبق مقررات ارث اسلامی باید
میان آنان تقسیم شود. زنان را سخن زشت مگویید و آزار نرسانید، حتی اگر بزرگان شما را سب کنند یا نوامیس شما را دشنام دهند.» (4).
البته تاریخ حقوق جنگ و حقوق بینالملل بشردوستانهی نوین قدمت چندانی ندارد و سابقهی آن به اواسط قرن نوزدهم برمیگردد. در واقع در این زمان لزوم تدوین و رعایت مقررات این شاخه از حقوق مورد توجه دولتها و محافل انساندوستانه قرار گرفت و در قرن بیستم، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، توسعه یافت.
1) دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، مجلهی «تحقیقات«، شماره 18، ویژه تابستان و زمستان 1375، ص 149.
2) مأخذ 5، ص 6.
3) مأخذ 6، ص 152.
4) سید علینقی فیضالاسلام، ترجمه و شرح نهجالبلاغه، نامه چهاردهم، ص 858 تا 860.
