تغییر فرهنگى بر اساس نوع متغیرهاى وارد بر عناصر فرهنگ به دو صورت سریع یا کند ظاهر مىشود. به اعتقاد جامعه شناسان عوامل زیر باعث تغییر سریع فرهنگى مىگردند:
1- افزایش یا کاهش سریع جمعیت یک جامعه در اثر حوادثى چون سیل، زلزله… و مهاجرت دسته جمعى.
2- روى کار آمدن رهبر سیاسى با نفوذ کلام و قدرت رهبرى بالا.
نظر به این که فرهنگ از عوامل و عناصر مختلفى تشکیل مىگردد و بین این عناصر روابطى برقرار است که باعث شکل گیرى سیستم و نظام «فرهنگ» مىشود؛ از این رو، ثبات و هماهنگى این سیستم به نحوهى کارکرد هر یک از اجزا و عناصر سیستم فرهنگ بر مىگردد. طبعا تغییر در یک قسمت، بر قسمتهاى دیگر نیز اثر مىگذارد و عدم هماهنگى در نوع تغییرها بین عناصر مختلف فرهنگ گاهى باعث دگرگونىهایى در جامعه مىشود. به اعتقاد بعضى از دانشمندان علوم اجتماعى بسیارى از معضلات اجتماعى به این علت به وجود مىآید که بعضى از قسمتهاى یک فرهنگ کندتر از سایر قسمتها تغییر پیدا مىکند که باعث «تأخیر فرهنگى» (1) یا پس افتادگى فرهنگى در جامعه
مىشود. (2).
فرهنگ نوع دیگرى از تغییر را مىپذیرد که بدان فرآیند تغییر تحولى یا تکاملى گویند. (3) در این نوع تغییر، فرهنگ از یک مرحله به مرحلهى دیگر پیش مىرود. این تغییر در جوامعى اتفاق مىافتد که داراى عناصر فرهنگى نظام دار مىباشند. تکامل فرهنگ در هر نوع نظام فرهنگى صادق است؛ خواه نظام الگوى ما از فرهنگ بشر به طور کلى باشد یا خرده فرهنگهاى قومى و گروهى و حتى در بخشهایى از نظام جامع فرهنگى که بتوان آنها را به عنوان نظامهاى فرعى بررسى کرد، مانند تکنولوژى، سازمان اجتماعى و فلسفى، معمارى، لباس و….
کمتر فرهنگى در طول تاریخ یافت مىشود که دگرگون نشده و به حالت متحجر و تغییر ناپذیر باقى مانده باشد. البته نوع این دگرگونى متفاوت است؛ (4) هر فرهنگى متناسب با شرایط خاص خود و جامعهاى که در آن حضور دارد به تدریج متحول مىشود و هر کسى مىتواند این تحول را با مطالعهى اجمالى در عناصر مادى فرهنگ؛ مانند تغییر شکلى که در لباس یک جامعه در طول تاریخ ایجاد مىشود، به تجربه دریابد. (5).
گرچه فرهنگهاى مختلف تحولات گوناگون به خود مىبینند، و هیچ
ضرورتى ندارد که تحولات فرهنگى در یک جامعه، در جامعهى دیگر نیز عینا تحقق یابد، ولى فرآیند تغییر یکى است.
1) تأخیر فرهنگى یا پس افتادگى فرهنگى ترجمه لغت Cultural lag است و اولین بار توسط ویلیام اگ برن (William ogburn) جامعه شناس امریکایى عرضه شده است و عبارت از این است که بین پدیدهها و عنصرهاى فرهنگى به یکدیگر وابسته؛ که در مجموع یک ترکیب فرهنگى را تشکیل مىدهند و یک یا چند عنصر آن سریعتر از دیگر عنصرها تغییر کند؛ باعث مىشود که در اثر تغییر یا پیشرفت، نابسامانى و ناهماهنگى در مجموعهى آن ترکیب فرهنگى به وجود آید؛ این عدم هماهنگى در تغییر عنصرهاى یک ترکیب فرهنگى را (پس افتادگى فرهنگى) گویند. اگ برن مثال اتومبیل را مىزند که رشد چشمگیر آن متناسب با وضع جادهها نبود. رجوع به: روح الامینى، 1377، ص 8، و بروس کوئن، 1372، ص 68.
2) جعفرى، محمدتقى، 1373، ص 33.
3) لسلى ا. وایت، 1379، ص 79.
4) کوئن، بروس، 1372، ص 6.
5) ترابى، علىاکبر، 1341، ص 142.
