»ضعف ساختاری«، «عدم مشروعیت«، و «وابستگی به امریکا» از عوامل مهم در تأثیرپذیری کشورهای عرب میانهرو از امریکا بود. از سوی دیگر، التهاب و نگرانی این کشورها از پیامد پیروزی ایران بر عراق پس از فتح خرمشهر نیز بیشتر متأثر از تلاشهای دیپلماتیک و فعالیت تبلیغاتی – روانی امریکاییها بود، ضمن این که حمایت این کشورها از عراق و به نوعی مشارکت در جنگ، سرنوشت این کشورها را با سرنوشت صدام در جنگ پیوند زده بود. با توجه به این ملاحظات روزنامه واشنگتن پست نوشت:
»عربهای خلیج فارس اگر 20 ماه پیش با این تجاوز موافقت نکرده بودند، امروز در موقعیت بهتری بودند.» (1).
نگرانی حاکم بر این کشورها با فتح خرمشهر تشدید شد چنان که یک محقق و استاد دانشگاه کویت در سخنرانی خود با عنوان «بحران توسعه و همکاری کشورهای منطقه» گفت:
»کویت در ابتدای جنگ بیطرف بود، اما پس از فتح خرمشهر به وسیله نیروهای ایران، عربها بر خود لرزیدند و بیصبرانه به حمایت از صدام حسین برخاستند. (2).
تحرکات کشورهای منطقه در چارچوب سیاستهای جدید امریکا برای مهار تحولات ناشی از پیروزی ایران بر عراق، شکل کاملا جدی به خود گرفت به گونهای که تماسهای محرمانهای بین خانواده آلسعود، عراق، اردن، مراکس، سودان، عمان، سومالی و بعضی از کشورهای خلیج فارس ایجاد شد. (3) در همین راستا، حسن، پادشاه مراکش در پیامی به ملک فهد و صدام خواستار اقدام فوری همه کشورهای عربی برای پشتیبانی دیپلماتیک از عراق شد. (4) جعفر نمیری، رئیس جمهور سودان نیز در دیدار از مصر با حسنی مبارک دربارهی جنگ ایران و عراق و پیآمدهای آن گفتوگو کرد. وی پیشنهاد کرد، اجلاس سران عرب در مصر تشکیل شود. (5) حسین، شاه اردن نیز علاوه بر تماسهای دیپلماتیک، آمادگی اردن را برای اعزام داوطلب به میدان جنگ برای حمایت از عراق اعلام کرد. (6).
رادیوی عربستان با توجه به اوضاع جدید و خطرهای قریب الوقوع اعلام کرد که این مسائل، اعراب را وادار میسازد، بسیاری از اولویتها حتی اختلاف اعراب و اسرائیل را در نظر نگیرند. (7) در این حال، بر اساس گزارش محرمانه مجله المستقبل چاپ پاریس، یکی از کشورهای عربی به ایران گوشزد کرد که برخی از کشورهای عرب تصمیم سری گرفتهاند که در وضع ویژه عملا وارد این جنگ شوند. (8).
روزنامه النهار چاپ لبنان نیز نوشت:
»اعضای شورای همکاری خلیج فارس احساس میکند، نقششان نمیتواند منحصر به پشتیبانی مالی از عراق باشد.» (9).
برخی از نشریات چاپ کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز مواضع جدیدی را اتخاذ کردند؛ روزنامه الرأی العام چاپ کویت با درخواست از امریکا نوشت:
»صدایمان اکنون برای درخواست از امریکا بلندتر میشود تا این جنگ را متوقف کند.» (10).
سر دبیر روزنامه السیاسه چاپ کویت نیز نوشت:
»عراق و به همراه او کلیه اعراب نمیگذارند که عراق شکست بخورد.» (11).
در این میان، روزنامه کریستین ساینس مانیتور چاپ امریکا اوضاع کشورهای عربی و راه حلهایی را که فرا روی خود داشتند به خوبی ترسیم کرد:
»رویدادهای اخیر جنگ ایران و عراق، کشورهای میانه رو عرب را بر سر یک دو راهی قرار داده است: یا باید از عراق حمایت کنند و خشم ایران را موجب شوند و با خود را از ماجرا دور نگاه داشته و خطر وقوع انقلابی را در داخل کشورهایشان به سبک انقلاب اسلامی ایران بپذیرند.» (12).
در این حال، عراقیها نیز به دلیل وضعیت بحرانی خود، از اعراب درخواست کمک کردند. چنان که یک سخنگوی عراقی اعلام کرد:
»عراق از آمادگی کشورهای عربی، برای اعزام سرباز و جنگ دوشادوش با نیروهای عراقی استقبال خواهد کرد – جهان عرب بر
اساس قطعنامه مشترک دفاعی اعراب به حمایت نظامی از عراق متعهد است، چرا که ایران حاکمیت تمام ملت عرب را تهدید میکند.» (13).
صدام نیز طی سخنانی که در روزنامه السیاسه چاپ کویت منتشر شد، رسما اعلام کرد:
»اجازه بدهید صادقانه به شما بگویم، اگر ارتش مصر به بغداد بیاید (14) ما خواهیم گفت خوش آمدید و تمام درها را برای آنها خواهیم گشود.» (15).
طه یاسین رمضان، معاون اول صدام نیز گفت:
»دولت عراق رسما از مبارک رئیس رژیم مصر دعوت کرده است در کنفرانس غیر متعهدها که قرار است در سپتامبر آینده در بغداد تشکیل شود، شرکت کند.» (16).
همچنین، عراقیها طی بیانیهای – که رسما در بغداد انتشار یافت – از کشورهای عربی برای اعزام سرباز درخواست کمک کردند. (17).
برگزاری اجلاس اعضای شورای همکاری خلیج فارس و بازگشت مصر به جهان عرب، دو تحول عمده در روند جدید بودند. اجلاس فوق العاده شورای همکاری به درخواست کویت و در پی تماس تلفنی شیخ جابر الصباح امیر کویت با صدام تشکیل شد. ضرورت اتخاذ موضع یکپارچه به منظور پایان دادن به جنگ ایران و عراق، بررسی نحوه کمک رسانی به عراق، ایجاد اعتباری چند میلیارد دلاری برای کمک به بازسازی ایران و عراق پس از پایان جنگ و بررسی امنیت خلیج فارس (18) و آخرین تحولات جنگ ایران و عراق، (19) از جمله مواردی بود که پیشبینی میشد در این اجلاس بررسی شود. اجلاس فوق العاده وزیران خارجه کشورهای شورای همکاری سرانجام با نتیجه مبهمی پایان یافت و چنین توافق شد که در اوایل خرداد
گفتوگوها بار دیگر در ریاض از سر گرفته شود. (20) امریکاییها از اقدام این کشورها استقبال کردند، چنان که کریستین ساینس مانیتور نوشت:
»برای مقامات وزارت خارجه امریکا خبر خوش این است که خطر ایران کشورهای طرفدار غرب را در حوزه خلیج فارس مجبور ساخته است که به اقدامات امنیتی مشترک خود بیفزایند.» (21).
»بازگشت مصر به جهان عرب» نیز یکی از تحولات برجسته در سطح منطقه به شمار میرفت که اساسا متأثر از رخدادها و حوادث ناشی از جنگ ایران و عراق و احتمال شکست عراق بود. کوششهای مقدماتی این اقدام را سلطان قابوس، پادشاه عمان انجام داد.
چنین تصور میشد که توان نظامی مصر علاوه بر کمک به عراق، میتواند برای حمایت از کشورهای شورای همکاری نیز به کار گرفته شود. موضعگیری حسنی مبارک نیز این تصورات را تقویت کرد:
»میخواهم جای شکی باقی نگذارم که مصر هیچ گونه تعرضی به امنیت و حاکمیت کشورهای عرب خلیج (فارس) را نخواهد پذیرفت.» (22).
روزنامه شرق الاوسط وابسته به سعودیها نیز در مورد نقش مصر نوشت:
»تحول جدید در جنگ ایران و عراق میتواند باعث شود تا مصر مستقیما برای حفاظت و امنیت کشورهای عرب خلیج (فارس) دخالت کند.» (23).
وزیر خارجه مصر در مورد امنیت عراق و اهمیت آن برای مصر رسما اعلام کرد:
»امنیت و ثبات رژیم عراق برای مصر حیاتی و مهم است و رژیم مصر آماده است در این رابطه نقش خویش را بر عهده بگیرد.» (24).
در این مرحله مصر کمکهای تسلیحاتی فراوانی را در اختیار عراق قرار داد. (25) چنان که چهار اسکادران هواپیمای جنگی ساخت شوروی را به عراق فرستادند (26) و کارخانههای اسلحهسازی مصر تأمین نیازهای عراق را در
اولویت قرار دادند. (27) فروش تسلیحات به عراق در این مرحله بدون واسطه انجام میگرفت و آخرین هیئت نظامی عراق در اواخر اردیبهشت 1361 عازم مصر شد و این کشور انبار تسلیحات نیروهای مسلح خود را در اختیار عراق قرار داد. (28) «اسامه الباز» مدیر دفتر امور سیاسی مبارک در کنفرانسی مطبوعاتی رسما اعلام کرد که مصر به تأمین تجهیزات نظامی و مهمات مورد نیاز عراق ادامه خواهد کرد. (29).
در این مرحله از جنگ با وجود تلاش امریکا برای تشکیل جبهه عربی علیه ایران، دو کشور سوریه و لیبی همچنان به حمایت از ایران ادامه میدادند. روزنامه واشنگتن تایمز در تحلیلی نوشت که سوریه و لیبی در برابر درخواست برای یک حرکت جمعی عربی به نفع عراق، مقاومت کردهاند. (30) شاه حسین این مسئله را در دیدار دو ساعته با هیگ، وزیر خارجه وقت امریکا به عنوان «شکاف جهان عرب» در میان گذاشت. (31) سوریها که به خاطر حمایت از ایران تحت فشار قرار داشتند، در توجیه مواضع خود اعلام کردند که با ورود نیروهای ایران به داخل خاک عراق، خطری متوجه کشورهای حوزه خلیج فارس نخواهد بود، بلکه این خطر متوجه رئیس جمهور عراق است و صدام باید به دلیل خساراتی که به ارتش و مردم عراق وارد آورده است، سرنگون شود. (32).
1) همان، به نقل از واشنگتن پست.
2) دفتر مطالعات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی،»سمینار توسعه و ثبات کشورهای منطقه خلیج فارس«، دی 1375.
3) خبرگزاری جمهوری اسلامی،»گزارشهای ویژه«، 25 / 2 / 1361، به نقل از نشریه نشنال بیزینس دیوید، چاپ نیوزلند.
4) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 11 / 3 / 1361، به نقل از رادیو کلن و رادیو عربستان، 10 / 3 / 1361.
5) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 12 / 3 / 1361، به نقل از رادیو امریکا، 11 / 3 / 1361.
6) روزنامه اطلاعات، 21 / 2 / 1361، ضمیمه سیاسی، به نقل از مجله اشپیگل چاپ آلمان.
7) مأخذ 41، به نقل از خبرگزاری آسوشیتدپرس و رادیو عربستان.
8) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 4 / 3 / 1361.
9) مأخذ 48، به نقل از بیروت.
10) مأخذ 53، به نقل از خبرگزاری کویت.
11) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 12 / 2 / 1361.
12) مأخذ 17، به نقل از رادیو امریکا.
13) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 2 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه به نقل از خبرگزاری عراق.
14) حسنی مبارک پس از اظهارات صدام اعلام کرد که مصر قصد ندارد برای کمک به عراق نیرو اعزام کند. (خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 4 / 3 / 1361، آسوشیتدپرس(.
15) مأخذ 24، به نقل از خبرگزاری رویتر.
16) مأخذ 73، خبرگزاری یونایتدپرس، به نقل از هفته نامه الشعب چاپ عراق.
17) مأخذ 24، به نقل از رادیو لندن، 2 / 3 / 1361.
18) وزیر کشور سعودی اعلام کرد: «قرار است در ماه نوامبر (آبان – آذر) یک قرارداد مشترک امنیت داخلی که شش عضو شورا را به هم مربوط میسازد، تصویب شد.» (خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«.
19) مأخذ 48، خبرگزاری خاورمیانه، به نقل از روزنامه عکاظ چاپ عربستان.
20) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 30 / 2 / 1361، به نقل از روزنامه گاردین، 27 / 2 / 1361.
21) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 24 / 2 / 1361.
22) مأخذ 23، به نقل از نشریه اکونومیست، 15 مه.
23) مأخذ 29.
24) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 22 / 2 / 1361، به نقل از خبرگزاری فرانسه از بغداد.
25) برابر برخی گزارشها، کمکهای مصر به دولت عراق از یک سال و نیم پیش شروع شده بود، ولی این کمکها در مرحله جدید علاوه بر این که آشکار شد: شکل جدیدی نیز به خود گرفت. (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1 / 3 / 1361، خبرگزاری فرانسه از قاهره(.
26) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 20 / 2 / 1361، منبع نظامی آگاه در بیروت.
27) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 31 / 2 / 1361، به نقل از رادیو اسرائیل، 30 / 2 / 1361.
28) پیشین، خبرگزاری یونایتدپرس، به نقل از روزنامه الاهرام.
29) مأخذ 38 به نقل از خبرگزاری فرانسه.
30) خبرگزاری جمهوری اسلامی، »گزارشهای ویژه«، 31 / 2 / 1361.
31) روزنامه اطلاعات، 11 / 3 / 1361، یونایتدپرس.
32) خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارشهای ویژه«، 25 / 2 / 1361 به نقل از نشریه نشنال بیزینس دیوید، چاپ نیوزلند.
