بدون تردید، عملیات فتح المبین از نظر وسعت، منطقه، شمار نیروهای شرکت کننده، تاکتیک عملیاتی و سرعت عمل نیروها در تأمین اهداف با اجرای مراحل عملیات، بسیار برجسته و با اهمیت بود. یکی از کارشناسان نظامی دربارهی این عملیات میگوید:
»تهاجم ایران در اواخر ماه مارس که تحت عنوان عملیات فتح المبین صورت گرفت، بزرگترین و در عین حال، پیچیدهترین تلاش ایران در جنگ تا آن زمان بود. ایرانیها در جریان این عملیات با بهرهگیری از بیش از یک صد هزار تن از نیروهای منظم، حداقل 30 هزار پاسدار و همین تعداد نیروهای مردمی ارتش 20 میلیونی، اقدام به انجام یک تهاجم سه مرحلهای کردند که کمر مقاومت عراق در خوزستان شکست.«(1).
برخی از کارشناسان، پیروزیهای ایران را به منزله تجدید قوای نیروی انسانی و هماهنگی بهتر ارتش و سپاه میدانند. افرایم کارش، یکی از کارشناس نظامی دیگر در مورد این عملیات میگوید:
»عملیات فتح المبین خفت بارترین شکست را از آغاز جنگ تاکنون نصیب عراق نمود.«(2).
پیروزی در عملیات فتح المبین در واقع، حاصل برتری نیروی انسانی و بینش نظامی ایران بر عراق بود. البته این تأکید به آن معنا نیست که عوامل دیگر بیتأثیر و یا فاقد ارزش و دارای اهمیت کمتری بودند، لیکن این دو عامل در مقایسه با سایر عوامل از برجستگی و تأثیر بیشتری برخوردار بودند.
عملیات فتح المبین گرچه در آستانه فرا رسیدن سال جدید و در ایام نوروز انجام گرفت، ولی این مسئله هیچ تأثیری بر جذب نیروهای مردمی نداشت، بر این اساس، سردار غلامعلی رشید در سمینار مشورتی فرماندهی سپاه عملیات فتح المبین را «جنگ فراگیر مردمی» نامید. به موازات افزایش حضور نیروهای مردمی، سازمان رزم سپاه گسترش یافت و این
تحول، موجب افزایش توانایی نیروهای خودی در برابر دشمن شد. (3) سردار رضایی میگوید:
»در حقیقت در عملیات فتح المبین سازمان رزم ما یک مرتبه دچار یک تحول خیلی جدی شد. قرارگاه تشکیل دادیم و تیپهای ما دو برابر شد.«(4).
سپاه برای این عملیات، هفت تیپ جدید تأسیس کرد که استعداد برخی از آنها برابر یک لشکر بود. روند رو به گسترش سازمان سپاه سبب شد که پس از عملیات فتح المبین این شعار محور تلاشها قرار گیرد که «یک گام سازماندهی، یک گام عملیات«.(5).
نخستین قرارگاه عملیاتی نیز در این عملیات شکل گرفت؛ قبل از این، سپاه هیچ گاه قرارگاه لشکری نداشت. ضرورت ناشی از عملیات از یک سو و بلوغ اندیشه نظامی و گسترش سازمان آن از سوی دیگر، مقدمات تشکیل قرارگاه را فراهم کرد.
در ابعاد عملیاتی نیز طرح عملیات فتح المبین از ویژگیهای مهمی برخوردار بود و همین ویژگیها سبب شد تا با وجود این که دشمن از منطقه عملیات کاملا آگاه بود و تلاشهایی را نیز برای مقابله با آن انجام داد، ولی با شکست خفت باری روبهرو شد. ابتکار عمل نیروهای خودی در عملیات فتح المبین، وضعیت را به سود ایران تغییر داد.
در این حال، دشمن با حمله به نیروهای خودی در تنگهی چزابه کوشید، ایران را از اجرای عملیات منصرف کند، ولی هنگامی که این حملات نتیجه نداد، سعی کرد علاوه بر ترمیم نقاط ضعف مواضع پدافندی خود، آرایش نیروهای ایرانی را بر هم زند، اما این تلاشها نیز تأثیر تعیین کنندهای بر نیروهای خودی نداشت.(5).
سردار رضایی در این باره بر دو نکته تأکید میکند: «نخست این که طرح مانور بایستی متناسب با آخرین تغییرات دشمن باشد، لذا اطلاعات لازم است به روز باشد. باید تا آخرین لحظات، تغییرات دشمن را درک کنیم و به تناسب آن، طرح مانور را تغییر بدهیم.«نکته دیگر، «پافشاری و تلاش برای تصرف نقطه یا نقاطی است که با تصرف آن تعادل دشمن بر هم میخورد.» در عملیات فتح المبین آرایش دشمن به دو نقطه وابسته بود: یکی تنگهی رقابیه و دیگری ارتفاع برقازه. لذا با نزدیکی به دو نقطه یاد شده، تمام جبهه دشمن متزلزل شد.(5).
طرحریزی دقیق عملیات فتح المبین به خصوص در محور قرارگاه قدس – که در مرحله اول منجر به وارد آمدن خسارت فراوانی بر دشمن و درهم ریختگی نیروهای عراقی شد – یکی از ویژگیهای مهم این عملیات بود که نقش تعیین کنندهای در کسب پیروزی داشت، در محور قرارگاه فتح نیز اقداماتی مهندسی برای احداث جاده بر روی ارتفاعات میشداغ و تصرف تنگهی رقابیه، هم چون تیر خلاصی به دشمن بود، چنان که پس از آن، نیروهای عراقی بدون درنگ دست به عقبنشینی زدند. به عبارت دیگر، با پیروزی عملیات فتح المبین، ذهنیت و باورهای دشمن نسبت به توان رزمی ایران و نیروهای خود دستخوش تغییر شد؛(6) پیش از این، دشمن نسبت به «توان نیروی نظامی ایران تردید داشت و میپنداشت که نیروهایش میتوانند مواضع اشغالی را حفظ کنند. به همین دلیل، دشمن در عملیات بیت المقدس نیز نتوانست مقاومت مؤثری از خود نشان دهد.(5) علاوه بر این، سردار رشید، قدرت تصمیمگیری فرماندهی کل سپاه و توانایی وی را در حل معضلات اساسی عملیات، در مرحله طرحریزی و اجرای آن، به عنوان ویژگی دیگر این عملیات میخواند:
»فتح المبین انصافا خیلی وسیع بود؛ در آن شرایط و در آن دوران سخت، این اراده فرمانده کل سپاه بود که توانست تصمیمگیری کند و این عملیات را انجام دهد. در حالی که بسیاری از فرماندهان تصمیم سرلشکر محسن رضایی را به آن شکل قبول نداشتند.«(5).
به عقیده سردار غلامعلی رشید، پس از عملیات طریق القدس، تداوم حضور فرماندهی کل سپاه در منطقه علاوه بر این که منجر به انتقال نیروهای سپاه و تمرکز امکانات در جبههها شد، در بعد عملیاتی نیز جرأت و شهامت طرحریزی عملیات گسترده و به کارگیری نیروهای مردمی در مقیاس وسیع را به وجود آورد.(7) وی در توضیح این مطلب میگوید:
»در عملیات فتح المبین چند پیچیدگی وجود داشت که واقعا آقا محسن حل کرد؛ مثلا وقتی که در مرحله اول عمل کردیم، عراق مقاومت کرد، اوضاع ما به هم ریخت. شهید حسین خرازی در عین خوش گرفتار شده بود. عراقیها به منطقه دشت عباس حمله کردند، اوضاع پیچیده شد و قرارگاه فجر اصلا موفق نشد. قرارگاه فتح هم هنوز آمادگی حمله نداشت. آقا محسن با این که مریض بود و حالش به هم خورده و زیر سرم قرار داشت، اما همان شب وقتی که حسین گرفتار شد، برادران صیاد و جمالی آمدند و گفتند: «حسین را نجات بدهید و ما پیشنهاد میدهیم تیپ 84 و تیپ امام حسین (ع) عقب بکشند، اینها آن جا نابود میشوند.» فرمانده سپاه در برابر این پیشنهاد کاملا مقاومت کرد، گفت: آقا رحیم (صفوی(، فرمانده قرارگاه فتح باید حمله کند؛ راه نجات حسین همین است… وقتی آقا رحیم حمله کرد، فشار دشمن در عین خوش کاهش
یافت. همه میگفتند عقبنشینی،[ولی]فرماندهی میگفت، ما عین خوش را با هزار زحمت گرفتیم، عقبنشینی نمیکنیم… این جور مسائل در ذهن فرماندهی بود که ما قادر به درک و حل آن نبودیم. فکر ایشان واقعا کار میکرد و بسیار فعال و عمیق بود و تصمیمات مناسبی را میگرفت.«(5).
اجرای پیدرپی مراحل عملیات از دیگر ویژگیهای این عملیات بود، هر گونه تأخیر در اجرای مرحله دوم میتوانست علاوه بر از دست دادن نتایج و دست آوردهای مرحله اول،عملیات را ناکام بگذارد، اما اجرای مرحله دوم عملیات و تصرف تنگهی رقابیه، منجر به تزلزل و فروپاشی نیروهای دشمن و در نتیجه، فرار آنها – به علت ترس از اسارت و انهدام – شد.
1) مأخذ 105.
2) مأخذ 103.
3) اسیران عراقی در این زمینه میگویند: «نیروهای اسلام توانستند تعداد زیادی از داوطلبان بسیجی و همچنین واحدهای ارتش را در این عملیات به کار گیرند. این تجمع نیروها باعث رسیدن به هدف گردید و نیروهای اسلامی حمله خود را به مواضع دفاعی عراق آغاز نمودند و توانستند در بیش از یک منطقه مواضع آنها را به تصرف درآورند.«(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحلیل نبردهای ایران اسلامی و بعثیان عراق، نوشته اسرای عراقی، ص 80(.
4) مأخذ 33.
5) پیشین.
6) مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، نشریه شماره 11، آبان 1374، ص 32، سخنرانی سردار غلامعلی رشید در سمینار مشورتی فرماندهان سپاه.
7) مأخذ 5.
