پس از فرار و عقبنشینی نیروهای دشمن به غرب نهر جاسم، بر تداوم عملیات و بازسازی نیروها تأکید شد. فرمانده عملیات، محسن رضایی، با توجه به وضعیت جدید، تدبیر کلی عملیات را چنین اعلام کرد:
1 – ممانعت از تثبیت و استقرار نیروهای دشمن در مواضع پدافندی جدید در غرب نهر جاسم.
2 – تصرف سرپل در غرب نهر جاسم و پیشروی برای رسیدن به کانال زوجی.
3 – پاکسازی مناطق تصرف شده.
متقابلا دشمن که با واگذاری «زمین» برای «حفظ نیرو» تا غرب نهر جاسم عقبنشینی کرده بود، در چهارراه شلمچه مقاومت میکرد، چون این معبر برای تعقیب آنان و همچنین تصرف سرپل در غرب نهر جاسم، قابل بهرهبرداری بود.
تظاهر دشمن به حمله در منطقه فاو و جابهجاییهایی که در روز نهم عملیات (27 / 10 / 65) انجام داد ظاهرا بیش از آنکه اقدام جدی
برای حمله به فاو باشد، بیشتر کسب زمان برای تثبیت منطقه غرب نهر جاسم بود. غلامعلی رشید درباره این تحرکات دشمن گفت:
»1 – دشمن قبل از عملیات کربلای 5 توان حمله به فاو را داشت ولی با انهدامی که در اینجا داشته فعلا نیاز به زمان دارد و احتمالا در آنجا دست و پا میزند تا بتواند در اینجا (شرق بصره) تحکیم مواضع کند.
2 – احتمال دیگر این است که میخواهد یگانهای آسیب دیده را با یگانهای تازه نفس در فاو جابهجا کند.» (1).
تلاش برای تصرف سرپل در غرب نهر جاسم از شب دهم (28 / 10 / 65) آغاز شد، در حالی که توان نیروها طی این مدت کاهش یافته بود، لیکن ضرورت تداوم عملیات و لزوم جلوگیری از استقرار و تحکیم مواضع دشمن در غرب نهر جاسم، موجب تسریع در اجرای عملیات شد.
سازماندهی جدید در قرارگاهها و یگانها به شرح زیر انجام گرفت:
– قرارگاه نجف: لشکرهای 19 فجر، 9 بدر و 32 انصار الحسین (ع)
– قرارگاه کربلا: لشکرهای 41 ثار الله (ع(، 33 المهدی (عج(، 10 سیدالشهدا (ع(، 14 امام حسین (ع) و 8 نجف
– قرارگاه قدس: تیپهای 18 الغدیر و 48 فتح (با مأموریت در جناح راست عملیات)
در شب یازدهم (29 / 10 / 65(، عملیات سرپل گیری آغاز شد و علیرغم هوشیاری دشمن، رزمندگان موفق به تصرف سرپل شدند. عواملی چون وجود نخلستان، فقدان دستگاههای مهندسی و مشکلات دیگر، موجب شد الحاق و پاکسازی منطقه انجام نشود که نشان دهنده دشواریهای تداوم عملیات در غرب نهر جاسم بود، زیرا علاوه بر محدودیت زمین و وجود نخلستان، دشمن از سمت تک رزمندگان آگاه بود و توان تمرکز آتش زیادی را داشت بنابراین پیشروی در این محور به کندی امکانپذیر بود.
تمرکز شدید آتش دشمن در نهر جاسم و بمباران عقبهها حاکی از آن بود که دشمن گر چه زمین شرق نهر جاسم را با هدف حفظ نیرو واگذار کرد ولی برای حفظ منطقه غرب نهر جاسم به هر اقدامی
متوسل خواهد شد. همچنین تلاش دشمن برای ایجاد استحکامات در برابر سرپل غرب کانال پرورش ماهی و نیز در جلوی کانال زوجی، نشان دهنده تصمیم جدی عراق برای جنگیدن و حفظ زمین در این منطقه بود. در عین حال عملیات در غرب نهر جاسم تا شب نوزدهم (7 / 11 / 65) ادامه یافت.
دشمن در این مدت در حالی که تلفات بسیاری را متحمل شده و زمین ارزشمند شرق بصره را تا نهر جاسم از دست داده بود، با تداوم عملیات در غرب نهر جاسم و پذیرش تلفات بیشتر، سرانجام برای سد کردن پیشروی رزمندگان اسلام، به کلیه سپاههای خود اعلام کرد که یگانهای کیفی و عملیاتی خود را آزاد و به شلمچه اعزام کنند. بر همین اساس، بیش از صد یگان از دشمن وارد منطقه شدند و در برابر نیروهای خودی صفآرایی کردند.
تداوم عملیات در غرب نهر جاسم با توجه به مدت زمان درگیری (بیست شبانهروز) و حجم یگانهای دشمن در منطقه (صد یگان(، از اهمیت و ارزش بالای عملیات نیروهای خودی و میزان سرمایهگذاری خودی و دشمن حکایت میکرد.
طی این مدت تنها 25 یگان سپاه در برابر دشمن صفآرایی کردند که همین یگانها با بازسازی و جذب نیرو به تداوم عملیات پرداختند. در عین حال با توجه به مجموع شرایط و مشکلاتی که وجود داشت، حفظ منطقه سرپل و توسعه آن امکانپذیر نبود. برخی از این مشکلات به شرح زیر بود:
1 – معضلات پدافند هوایی از جمله عدم پوشش هوایی منطقه با تجهیزات ضدهوایی هاگ و اورلیکن. در شرایطی که نیروها در خط و عقبه شدیدا در معرض بمباران هواپیماهای دشمن بودند، توپ ضدهوایی اورلیکن به تعداد کافی وجود نداشت. همچنین چون سیستم پدافند موشکی هاگ ارتش با منطقه فاصله داشت، قادر به تأمین و پوشش کامل فضای منطقه عملیات نبود.
2 – آتش شدید دشمن: تمرکز و شدت آتش دشمن در نهر جاسم
طوری بود که انتقال و جابجایی نیرو بدون خودرو و نفربر زرهی ممکن نبود. فقدان این وسایل باعث میشد که نیروها در طی مسیر تا رسیدن به خط متحمل ضایعات جسمی و روحی شوند و از توان آنها برای ادامه درگیری شدیدا کاسته شود.
3 – کمبود آتش خودی: توپخانه خودی به دلیل کمبود مهمات در برابر تمرکز دشمن دچار ضعف و کاستی شدید بود.
4 – مشکلات مهندسی و زرهی: جنگ در منطقه شرق بصره، جنگ با استحکامات بود لذا وسایل مهندسی از ضروریات محسوب میشد و بدون آن امکان تثبیت مواضع تصرف شده وجود نداشت. در واقع نیروهای پیاده میباید در سایه قوای زرهی پیشروی کنند و با کمک وسایل مهندسی در مواضع جدید استقرار یابند. فقدان این تجهیزات موجب میشد پیشروی با دشواری انجام شود و تثبیت مواضع تصرف شده ضعیف و ناممکن گردد.
با توجه به مشکلات، موانع و کمبودهای موجود به نظر میرسید تداوم عملیات در غرب نهر جاسم و دستیابی به کانال زوجی به سهولت امکانپذیر نیست. به منظور رفع این معضلات در تاریخ4 / 11 / 65 طرحی تهیه و برای ارائه به فرماندهی عالی جنگ آماده شد. در این طرح چنین پیشبینی شده بود که با تأمین مقدورات امکانات، طی پنج مرحله پیشروی، خط کانال زوجی تأمین و تصرف شود. در این طرح بر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز و بازسازی یگانها تأکید شده و برای رفع کمبودهای توپخانه، پدافند هوایی و مهندسی نیز به ارقامی اشاره شده بود.
1) سند شماره 661 / گ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش راوی قرارگاه خاتم الانبیاء (ص(، ص 206.
